پشت پرده افتضاح مرمتی گنبد مسجد معروف اصفهان چیست؟

به گزارش اقتصاد100 به نقل از برنا، مرمت گنبد مسجد امام اصفهان پس از طبله کردن کاشی‌ها از سال 89 آغاز شد و تا سال 94 حدود 12 ترک مورد مرمت قرار گرفت، 5 سال گذشت و در سال 99 با اتمام 90 درصد از عملیات مرمت، قرار بر این شد تا گنبد عظیم مسجد تاریخی امام (ره) پس از 9 سال از حصار داربست‌ها خارج شود اما زمان‌بر بودن مرمت و در کنار آن برخی مشکلات اعتباری باعث شد تا این پروسه تا سال 1401 به طول انجامد.

در نهایت اردیبهشت ماه سال 1401 علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان از مرمت 16 ترک گنبد خبر داد و عنوان کرد که با اتمام کامل عملیات مرمت، فرآیند تمیزکاری آغاز شده و داربست‌ها به‌صورت مرحله‌ای و ردیفی بازگشایی خواهند شد.

وی همچنین عنوان کرد که برای بحث مرمت اعتباری بالغ بر 6 میلیارد تومان شده و در کنار مرمت انجام شده، کتیبه قرآنی پایین گنبد هم مرمت و استحکام‌بخشی می‌شود.

افتضاح مرمتی یا تغییر رفتار بنا؟

با برچیده شدن داربست‌های گنبد مسجد امام در میدان نقش جهان اصفهان بعد از حدود 12 سال، این بار حرف از ایجاد اعوجاج روی بدنه گنبد مطرح شد، چین و چروکی که برخی آن را به پتویی چین‌خورده تشبیه کردند و برخی دیگر آن را یک افتضاح مرمتی خواندند.

هر چند مدیر پایگاه میدان امام اصفهان، در جواب اعتراضات اولیه عنوان کرد که اقدام ما نوسازی گنبد مسجد است، اما مرمت‌کار گنبد مسجد امام، نقد را پذیرفت و حتی مدیر کل میراث استان اصفهان هم وجود اعوجاج در دو ترک گنبد را تائید کرد.

سوم بهمن ماه سال 1401 علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان در گفت وگو با خبرگزاری برنا از آغاز فاز اول مطالعاتی برای بررسی وضعیت گنبد مسجد امام اصفهان با همراهی متخصصان خارجی خبر داد و گفت: برآورد مالی برای فاز اول که شامل اسکن های لیزری و نقشه های کارتوگرافی می شود، 26 میلیارد تومان بوده است.

وی افزود: رفتار بنا یک قصه است اما اینکه ما بتوانیم به کار سر و شکلی دهیم یک قصه دیگر است، در همین راستا هیأت عالی نظارت ما شروع به یک سری بازدیدهای میدانی کرد، بیش از 50 نفر از اساتید دانشگاه و اهل فن داخل دو پوسته رفته اند، شاید باورتان نشود چیزی بالغ بر 50 گونی فضولات پرندگان و کبوتر از آنجا خارج شده که حداقل برای 30 سال گذشته بوده اما از دیدها پنهان بوده است.

کشف دو حفره و تراشیدگی در جداره داخلی گنبد مسجد امام

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با اشاره به بررسی هایی که روی نقوش انجام شده، گفت: نقوش از زمان پهلوی تغییر کرده، شواهد هم این را نشان می دهد که کاشی ها کلا ً از قاجار به پهلوی تغییر می کنند، نمی خواهم دفاع کنم چون مقصری هم اگر باشد باید پاسخگو باشد اما مقصر چه میزان تقصیر دارد؟ اگر مشکل ما مشکل سازه ای باشد، (کما اینکه وقتی مراجعه می کنید داخل پوسته یک سری تغییرات داخلی را می بینید) یک سری سوال ها مطرح می شود.

چندماه بعد یعنی در تاریخ 21 فروردین ماه 1402 مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در گفت وگو با خبرگزاری برنا از کشف دو حفره و تراشیدگی در جداره داخلی گنبد مسجد امام خبر داد.

وی افزود: یکی از این حفره ها و کنده کاری ها مربوط به دهه 40 می شود و برای خود ما هم سوال است که چرا این کار را کرده اند؟ متأسفانه نگاه نادرستی در کشور وجود دارد که هر کاری در حوزه معماری قبل از انقلاب انجام شده درست بوده در حالی که اینطور نیست و ما مرمت هایی را می بینیم که بار اضافی به بست ها در خیلی از بناها وارد کرده اند.

ایزدی با بیان اینکه تراشیدگی دیگر به احتمال زیاد مربوط به سال های 56 تا 58 می شود، گفت: شاید آن زمان علم و تکنولوژی و ابزار مناسبی وجود نداشته که ما امروز حاصل آن را به شکل آسیب در جداره ها می بینیم.

طی یک سال گذشته ماجرای مرمت گنبد مسجد امام اصفهان و حواشی آن جزو اخباری بود که حاشیه های زیادی را به همراه داشت، چرا که موضوع فقط یک مرمت ساده نبود، بلکه اتفاقاتی رخ داد که بحث مرمت را به حاشیه کشاند و زوایای جدیدی از گنبد و مشکلات آن را نمایان کرد.

برای بررسی دقیق تر و کسب اطلاعات بیشتر در این باره با محمدمهدی کلانتری، مدرس و پژوهشگر مرمت و معماری سنتی گفت وگو کردیم تا جزئیات بیشتری درباره تغییر رفتار بنا و اهمال کاری های صورت گرفته در حین مرمت بدانیم.

حذف سازه های چوبی داخل گنبد در سال 1316

وی در گفت وگو با خبرنگار میراث فرهنگی خبرگزاری برنا با بیان اینکه چند دوره مرمت روی گنبد مسجد امام صورت گرفته، گفت: از سال 1316 مرحوم معارفی روی این گنبد کار کرده اما مستندات چندانی درباره نحوه کار وجود ندارد، فقط می دانیم چون ایوان در حال حرکت و در واقع سر کج شدن بوده، دور گنبد را با یک رینگ فولادی آهن کشی کرده است.

کلانتری ادامه داد: متأسفانه در آن دوره سازه چوبی داخل دو پوسته حذف شده و علت حذف هم پوسیدگی چوب ها بوده، چرا که فکر می کردند این سازه های چوبی کاربرد دیگری ندارند، در واقع بر مبنای دو نظریه این تصمیم گرفته شده، یکی اینکه این چوب ها صرفاً کارکرد داربست داشته و نظریه دیگر این بوده که در حین اینکه داربست بوده، به عنوان یک سازه کششی هم عمل می کرده تا گنبد از طرفین رانش پیدا نکند که البته نظریه دوم دقیق تر است. 

تا سال 92 هیچ کس داخل گنبد را آسیب شناسی نکرده بود

وی در ادامه گفت: سال 92 یکی از دوستان از من خواست تا روی اطلاعات تاریخی گنبد کار کنم که همان مستندنگاری پایان نامه کارشناسی ارشد من شد، پروسه آسیب شناسی آغاز و با نورپردازی داخل فضا آسیب های بیشتر مشهود شد و ما به حفره هایی رسیدیم که جای تیرهای چوبی بریده شده بود، خب طبیعی است که 100 سال پیش این دانش را نداشتند که چوب ها کارکرد سازه ای داشته، در نتیجه با حدف آن ها گنبد رانش پیدا کرده است.

این پژوهشگر مرمت و معماری سنتی در خصوص کشف دو حفره و تراشیدگی در جداره داخلی گنبد گفت: واقعاً نمی توان گفت ایجاد این دو حفره و تراشیدگی سهوی بوده یا عمدی اما این بنا طی 100 سال در حال مرمت بوده و هیچ کسی آن را از داخل بررسی و آسیب شناسی نکرده است. همان زمانی که ما این کارهای مستندنگاری را می کردیم با اشکالات دیگری هم مواجه شدیم و آنها را به دفتر پایگاه نقش جهان اعلام کردیم.

پوسته گنبد از داخل اعوجاج پیدا کرده است

وی گفت: یکی از اشکالات این بوده که خشخاشی های داخل فضای دو پوش تقارن ندارد و همین عدم تقارن باعث شده بار این خشخاشی ها به طور منظم تقسیم نشود و اعوجاج ایجاد کند، اشکال دیگر نزدیک بودن این خشخاشی ها به هم و دور بودن خشخاشی های بزرگ از هم است، در واقع پوسته گنبد از داخل اعوجاج پیدا کرده و این مشکل رفتار داخلی خود گنبده بوده اما کسی متوجه آن نشده است.

کلانتری ادامه داد: همیشه گنبد از بیرون آسیب می دید و اعوجاج هایی که سازه داشت به صورت مشکل بیرونی خود را نشان می داد و همیشه هم مرمت از بیرون انجام می شد، این همه سال اعتبار گذاشتند و مجدد یک کاشی کار را آوردند تمام کاشی ها را عوض کند.

بیش از 8 سال کسی صدای ما را نشنید!

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه ما سال 93 عنوان کردیم که مشکل گنبد سازه ای است و باید حل شود، گفت: فرض کنید یک انسانی قلب و کلیه اش در حال نابودی است اما با یک هزینه سنگین کت و شلوار خوشگل تن بیمار می کنید، ما عنوان کردیم که اول باید سازه را تثبیت کنند و جلوی حرکت را بگیرند بعد از بیرون لایه کاشی را تعویض کنند اما علی رغم نامه نگاری ما گفتند این انتقاد نادرست است. من حتی در شورای فنی استان اصفهان هم این موضوع را مطرح کردم اما گفتند این تغییر شکل از 400 سال پیش ایجاد و تثبیت شده، گفتم با چه اطمینانی بدون شاهد گذاری این حرف را می زنید؟ 

وی افزود: حرکت گنبد با چشم غیر مسلح قابل رویت نیست و نیاز به لیزر اسکن دارد، 16 ترک گنبد باید بررسی و معلوم شود که آیا قوس ها یکی است یا نه که قطعاً تغییر شکل داده چون خود استادکار گفته کاشی را روی ترک 15 و 16 به زور چسباندم، این باعث همان اعوجاجاتی شده که از بیرون دیده می شود، البته غیر از این خود کاشی کاری هم ضعف هایی داشته، مثلاً کاشی کاری بدون قالب کار شده، چشمی کار کردن در یک متراژ کوچک هم خطا می دهد چه برسد به گنبدی با ارتفاع 50 و قطر 22 متر!

راه حل نجات گنبد مسجد امام چیست؟

کلانتری تصریح کرد: بعد از اینکه داربست ها باز شد و متوجه تغییر شکل گنبد شدند، به مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان نامه زدیم و درخواست کردیم که مرمت را متوقف کنند، مدیرکل میراث اصفهان به پیمانکار فرصت 2 ماهه داد تا مشکل را حل کند اما من گفتم مشکلی که طی 12 سال حل نشده چگونه طی دو ماه حل می شود؟ وضعیت به گونه ای نیست که عجولانه رفتار کرد. در نهایت کار مرمت متوقف و مطالعات سازه ای آغاز شد، کاری که ما سال ها قبل گفته بودیم انجام شود حالا با تأخیری طولانی و هزینه ای سنگین تر در حال انجام است.

این پژوهشگر مرمت و معماری سنتی در پایان گفت: در حال حاضر اگر لازم باشد باید سازه چوبی را احیا کنند، ضمن اینکه به اعتقاد من در قسمت هایی که گنبد اعوجاج دارد باید با تبدیل خشخاشی های متوسط به بزرگ زیر قسمت هایی که گنبد شکم داده را بگیرند تا حرکت سازه متوقف شود، بعد که سازه تثبیت شد کاشی کاری را اصلاح کنند.