کمتر از یک هفته تا اعلام برندگان جایزه نوبل ۲۰۲۳

به گزارش گروه دانش و فناوری، جایزه نوبل یک جایزه معتبر جهانی است که سالانه در ماه اکتبر در رشته‌های فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی، ادبیات و صلح به افرادی تعلق می‌گیرد که بیشترین خدمت را به مردم کرده باشند. «آکادمی سلطنتی علوم سوئد» وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته‌های فیزیک و شیمی و «موسسه کارولینسکا» نیز وظیفه گزینش برنده جایزه نوبل در رشته فیزیولوژی و پزشکی را برعهده دارد.

نگاهی به تاریخچه بنیانگذاری جایزه نوبل

این جایزه ارزشمند در سال ۱۸۹۵میلادی به وصیت آلفرد نوبل، کارخانه‌دار و شیمیدان سوئدی و مخترع دینامیت، پایه‌گذاری شد. البته لازم به ذکر است که اولین نوبل در همان سال اهدا نشد و فرآیند اهدای جوایز نوبل از سال ۱۹۰۱ میلادی آغاز شد.

آلفرد نوبل شیمی‌دان، مهندس و مخترع سوئدی در خانواده‌ای که بیشتر اعضای آن مهندس بودند چشم به جهان گشود. او در سال ۱۸۹۴ کارخانه ذوب آهن بوفورز را خریداری کرد که به یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های صنایع نظامی تبدیل شد. او در طول زندگی ثروت زیادی به دست آورد که بخش عمده آن را از ۳۵۵ اختراعش که مهم‌ترین آنها دینامیت بود کسب کرد.

در سال ۱۸۸۸، نوبل پس از خواندن آگهی ترحیم خود در یک روزنامه فرانسوی، با عنوان «تاجر مرگ مرده‌ است»، مات و مبهوت ماند. در واقع لودویگ، برادر او، فوت شده بود و آگهی ترحیم آلفرد، هشت سال زودتر چاپ شده بود. این آگهی، نوبل را مشوش کرد و این نگرانی را در او ایجاد کرد که پس از مرگ از او چگونه یاد خواهد شد. این موضوع الهام‌بخش نوبل شد تا وصیت خود را تغییر دهد. او وصیت‌نامه نهایی خود را یک سال قبل از مرگش در تاریخ ۲۷ نوامبر سال ۱۸۹۵ امضا کرد. در کمال تعجب، در آخرین وصیت نوبل مشخص شده بود که از ثروت او برای اعطای جوایز به افرادی که در سالهای آینده در رشته‌های فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی، ادبیات و صلح برای بشریت بهترین مزایا را به ارمغان می‌آورند، استفاده شود. نوبل ۹۴ درصد از کل ثروت خود، یعنی ۳۱ میلیون کرون(حدودا ۱۸۶ میلیون دلار آمریکا در سال ۲۰۰۸) را به پایه‌گذاری اهدای پنج جایزه نوبل اختصاص داد. او در روز ۱۰ دسامبر ۱۸۹۶، در سن ۶۳ سالگی در ویلای خود در شهر سن ریمو کشور ایتالیا بر اثر خونریزی مغزی درگذشت.

طبق دستورالعمل‌های نوبل، هیئت نوبل نروژ برای اعطای جایزه صلح تاسیس شد که اعضای آن اندکی پس از تایید وصیت نامه در آوریل ۱۸۹۷ مشخص شدند.

پس از آن کمی بعد دیگر سازمان‌های اهدا کننده جوایز تعیین شدند. در روز هفتم ژوئن موسسه کارولینسکا، روز نهم ژوئن آکادمی سوئد و در روز ۱۱ ژوئن فرهنگستان پادشاهی علوم سوئد معرفی شدند. چهار هیئت مخصوص اعطاء جایزه که تحت اساسنامه بنیاد نوبل فعالیت می‌کنند عبارت‌اند از:

• فرهنگستان پادشاهی علوم سوئد که وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته‌های فیزیک و شیمی را برعهده دارد.
• فرهنگستان پادشاهی علوم سوئد وظیفه انتخاب برنده «جایزه علوم اقتصادی بانک مرکزی سوئد به یاد آلفرد نوبل» که به جایزه نوبل اقتصاد شناخته می‌شود را نیز برعهده دارد.
• آکادمی سوئد وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته ادبیات را برعهده دارد.
• انستیتوی کارولینسکا وظیفه گزینش برنده جایزه نوبل در رشته فیزیولوژی و پزشکی را برعهده دارد.
• کمیته نوبل نروژ وابسته به استورتینگ(پارلمان نروژ) که انتخاب برنده جایزه صلح را بر عهده دارد.

البته لازم به ذکر است که جایزه نوبل اقتصاد جزو جوایز نوبل به حساب نمی‌آید. زیرا این جایزه بخشی از جوایز پنج‌گانه نوبل که بر پایه وصیت آلفرد نوبل پایه‌گذاری شد، نیست.

در سال ۱۹۶۸ بانک مرکزی سوئد(Sveriges Riksbank)، جایزه علوم اقتصادی را به یاد آلفرد نوبل پایه‌گذاری کرد. اساس این جایزه، کمک‌های مالی بانک مرکزی سوئد به بنیاد نوبل به مناسبت سیصدمین سالگرد تأسیس بانک در سال ۱۹۶۸ است. اولین جوایز نوبل علوم اقتصاد در سال ۱۹۶۹ به راگنار فریش و یان تینبرگن اهدا شد.

 شاید از خود بپرسید چرا ریاضیات در میان جوایز نوبل جایی ندارد که در جواب باید گفت مدال فیلدز به عنوان معتبرترین جایزه در رشته ریاضیات را می‌توان نوبل ریاضی دانست. این جایزه هر چهار سال یک بار به دانشمندان این حوزه تقدیم می‌شود.

جوایز نوبل ۲۰۲۳ چه زمانی اعلام می‌شود؟

• نوبل پزشکی سال ۲۰۲۳ در روز دوم اکتبر(دوشنبه ۱۰ مهر) اهدا می‌شود.
• نوبل فیزیک سال ۲۰۲۳ در روز سوم اکتبر(سه‌شنبه ۱۱ مهر) اهدا می‌شود.
• نوبل شیمی سال ۲۰۲۳ در روز چهارم اکتبر(چهارشنبه ۱۲ مهر) اهدا می‌شود.
• سایر نوبل‌های ادبیات و صلح نیز به ترتیب در روزهای پنجم اکتبر(پنجشنبه ۱۳ مهر) و ششم اکتبر(جمعه ۱۴ مهر) اهدا می‌شوند.

جایزه علوم اقتصادی نیز در نهایت در روز نهم اکتبر(۱۷ مهر) اهدا می‌شود و مراسم اهدای جوایز نوبل خاتمه می‌یابد.

تاکنون چند جایزه اهدا شده است؟

بین سال‌های ۱۹۰۱ تا سال ۲۰۲۲ جایزه نوبل و جایزه علوم اقتصادی به یاد نوبل تاکنون ۶۱۵ بار به ۹۸۹ نفر و سازمان اهدا شده است. برخی از افراد بیش از یک بار موفق به دریافت جایزه نوبل شده‌اند که این موضوع تعداد برندگان را به ۹۵۴ فرد و ۲۷ سازمان می‌رساند.

کدام کشورها بیشترین نوبل را به خانه برده‌اند؟

در این میان آمریکا با احتساب سال ۲۰۲۲ موفق به دریافت ۴۰۳ جایزه نوبل شده است. این کشور ۱۰۴ نوبل فیزیک، ۱۱۱ نوبل پزشکی، ۸۳ نوبل شیمی، ۲۳ نوبل صلح، ۷۱ نوبل اقتصاد و ۱۴ نوبل ادبیات را تاکنون از آن خود کرده است. ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ موفق به دریافت شش نوبل در حوزه‌های شیمی، فیزیک و اقتصاد شد.

در رتبه دوم بریتانیا قرار دارد که تا سال ۲۰۲۲ موفق به دریافت ۱۳۸ نوبل شده است. این کشور دارنده ۲۸ نوبل فیزیک، ۳۷ نوبل پزشکی، ۳۵ نوبل شیمی، ۱۳ نوبل صلح، ۱۱ نوبل اقتصاد و ۱۴ نوبل ادبیات است. بریتانیا در سال ۲۰۲۲ سهمی در جوایز نوبل نداشت.

پس از بریتانیا، آلمان در رتبه سوم قرار دارد. این کشور تا سال ۲۰۲۲ موفق به دریافت ۱۱۱ نوبل شده است.

آلمان نیز در سال ۲۰۲۲ جایزه‌ای دریافت نکرد. این کشور تاکنون ۳۵ نوبل فیزیک، ۳۴ نوبل شیمی و ۲۵ نوبل پزشکی را از آن خود کرده است.

اولین برندگان نوبل چه کسانی بودند؟

جایزه نوبل فیزیک در سال ۱۹۰۱ به یک کشف درخشان اهدا شد.

در سال ۱۸۹۵ دانشمندان و مردم از دیدن تصاویری که درون دست انسان را نمایش می‌داد متحیر شدند. این تصاویر توسط یک پرتو اسرارآمیز و نامرئی ایجاد شده بود که بعدها توسط ویلهلم کنراد رونتگن(Wilhelm (Conrad Röntgen آلمانی کشف شد و پرتو ایکس نام گرفت. او در سال ۱۹۰۱ نوبل فیزیک را دریافت کرد.

جایزه نوبل شیمی سال ۱۹۰۱ یاکوبوس هنریکوس وانت‌هوف(Jacobus H. van ‘t Hoff) هلندی اهدا شد. او بررسی کرد چه چیزی باعث بالا آمدن شیره درخت بلوط و پژمرده شدن گیاهان می‌شود و توانست فشار اسمزی و اهمیت آن در زندگی گیاهان و جانوران را کشف کند.

جایزه نوبل پزشکی سال ۱۹۰۱ به پاس ساخت سلاحی در برابر بیماری و مرگ به امیل فون برینگ(Emil von Behring) اهدا شد. او درمانی برای بیماری دیفتری یافته بود که پیش از آن جان هزاران نفر را گرفته بود.

نکته قابل توجه در مورد برنده نوبل ادبیات آن سال این است که او در ابتدا می‌خواست مهندس شود. سالی پرودوم به دلیل ابتلا به یک بیماری چشمی تحصیلات خود در رشته مهندسی را رها کرد و به ادبیات و شعر رو آورد و در نهایت در سال ۱۹۰۱ موفق به دریافت اولین نوبل در این حوزه شد.

جایزه صلح آن سال نیز به هنری دونانت(Henry Dunant)، بنیان‌گذار کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، اولین جایزه صلح نوبل را با فردریک پاسی(Frédéric Passy)، صلح طلب پیشرو بین‌المللی در آن زمان به اشتراک گذاشت. از آن زمان تاکنون، صلیب سرخ سه بار جایزه صلح را دریافت کرده است.

نامزدهای نوبل چگونه انتخاب می‌شوند؟

کمیته‌های پنج‌گانه نوبل هر یک سه تا پنج عضو دارند که توسط هیئت مربوطه تعیین می‌شوند. هیچ‌کس نمی‌تواند خود را نامزد دریافت جایزه کند. کسانی که می‌توانند معرف نامزدهای جوایز نوبل باشند شامل برندگان سابق جوایز نوبل، اعضای هیئت اعطای جوایز، استادان برجسته دانشگاه‌ها، ناشرهای آثار، اعضاء برخی از سازمان‌های پارلمانی یا حقوقی بین‌المللی و کابینه‌ها هستند.

اسامی نامزدها تا پنجاه سال بعد اعلام نخواهد شد و افراد درگذشته را نیز نمی‌توان در لیست نامزدهای جوایز قرار داد.

برندگان چگونه انتخاب می‌شوند؟

برای مشخص شدن برندگان این جوایز نخست، کسانی که صلاحیت معرفی نامزدها را دارند فهرست نامزدهای خود را تا تاریخ یکم فوریه همان سال ارائه می‌دهند. سپس کمیته نوبل نروژ با بررسی فهرست نامزدها، فهرست کوتاه‌تری شامل ۲۰ تا ۳۰ نفر از میان آنها انتخاب می‌کند. در گام بعد گروهی از مشاوران نروژی و بین‌المللی گزارش‌هایی درباره‌ی نامزدهای لیست نهایی ارائه می‌دهند که اعضای کمیته نروژی با استفاده از این گزارش‌ها و دیگر مستندات تعداد نامزدها را به چندین نفر محدود می‌کنند.

تصمیم درباره‌ی برنده نهایی در آخرین جلسه کمیته گرفته می‌شود که معمولاً در اواخر ماه سپتامبر یا اوایل ماه اکتبر برگزار می‌شود. اگر اعضا به اجماع نرسند، رأی اکثریت به حساب می‌آید.

دریافت جایزه

برندگان طی مراسمی که در روز ۱۰ دسامبر در سالروز درگذشت آلفرد نوبل در استکهلم جایزه خود را دریافت می‌کنند.

هر جایزه عبارت است از یک مدال طلا، یک دیپلم افتخار و مبلغ ۱۰ میلیون کرون سوئد(اندکی بیش از یک میلیون یورو یا ۱٫۳ میلیون دلار آمریکا) است. اصولا اهدای این مبلغ با این هدف صورت گرفته که برندگان نوبل، به دور از فشار تامین هزینه‌ها، به کار و پژوهش خود ادامه دهند.

پیش از آن که نگاهی به برندگان نوبل سال گذشته داشته باشیم به بررسی چند نکته جالب در مورد این جایزه ارزشمند می‌پردازیم.

نکات جالبی در مورد جایزه نوبل

در تاریخ جوایزهای نوبل تنها چهار نفر موفق به دریافت دو نوبل شده‌اند که شامل ماری کوری با دریافت نوبل فیزیک برای کشف رادیواکتیویته در سال ۱۹۰۳ و نوبل شیمی برای انزوای رادیوم خالص در سال ۱۹۱۱ می‌شود. همچنین جان باردین برای اختراع ترانزیستور و همچنین نظریه ابررسانایی دو بار در سال‌های ۱۹۵۶ و ۱۹۷۲ نوبل فیزیک دریافت کرد. فردریک سانگر نیز برنده دو نوبل شیمی در سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۸۰ برای کشف ساختار مولکولی انسلولین و توالی ویروس نوکلئید است. فرد دیگری که او نیز دو نوبل شیمی دریافت کرده کارل شارپلس است که این جایزه را در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۲۲ به دلیل کار دربارهٔ واکنش‌های اکسیداسون فعال شده توسط کاتالیزورهای کایرال و همچنین توسعه کلیک شیمی و شیمی بیواورتوگونال دریافت کرد.

تنها برادرانی که هر دو موفق به دریافت جایزه نوبل شدند یان تینبرگن و برادر کوچکترش نیکلاس تینبرگن هستند که به ترتیب نوبل اقتصاد و پزشکی دریافت کردند.

همچنین تاکنون دو نفر موفق به دریافت جایزه نوبل و اسکار شده‌اند. جورج برنارد شاو از ایرلند در سال ۱۹۲۵ جایزه ادبیات نوبل و در سال ۱۹۳۸ به خاطر بهترین بازی روی صحنه، جایزه اسکار را به خود اختصاص داد و ال گور آمریکایی که در سال ۲۰۰۷ نوبل صلح و در فوریه سال ۲۰۰۸ اسکار کارگردانی بهترین فیلم مستند را به دست آورد.

مراسم اهدای جوایز نوبل در سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع همه‌گیری کووید-۱۹ لغو و این مراسم به صورت مجازی برگزار شد.

برندگان نوبل پزشکی، فیزیک و شیمی در سال ۲۰۲۲

نوبل پزشکی ۲۰۲۲

جایزه نوبل پزشکی سال ۲۰۲۲ به سوانت پابو، زیست‌شناس سوئدی و متخصص ژنتیک تکاملی به خاطر کشفیاتش درباره «ژنوم انسان تباران منقرض شده و تکامل انسان» تعلق گرفت. پابو از طریق پژوهش‌های پیشگامانه خود، به موضوعی به ظاهر غیرممکن دست یافت. این موضوع، تعیین توالی ژنوم نئاندرتال، یکی از خویشاوندان منقرض‌شده انسان امروزی بود. همچنین، او کشف هیجان‌انگیزی در مورد یک انسان‌تبار ناشناخته به نام دنیسووا(Denisova) را انجام داد.

نکته مهم این است که پابو دریافت که انتقال ژن از این انسان‌تباران منقرض‌شده به انسان خردمند پس از مهاجرت به خارج از آفریقا در حدود ۷۰ هزار سال پیش رخ داده است. این انتقال باستانی ژن به انسان‌های امروزی، ارتباط فیزیولوژیکی دارد. به عنوان مثال، بر نحوه واکنش سیستم ایمنی بدن ما نسبت به عفونت‌ها تأثیر می‌گذارد.

پژوهش اساسی پابو باعث ایجاد یک رشته علمی کاملا جدید شد. دیرینه‌شناسی اکتشافات او با آشکار کردن تفاوت‌های ژنتیکی که همه انسان‌های زنده را از انسان‌های منقرض‌شده متمایز می‌کند، مبنایی را برای کشف آنچه که ما را منحصربه‌فرد می‌سازد، فراهم می‌کند.

پدر وی، کارل سونه دتلوف برگ‌اشتورم(Karl Sune Detlof Bergström) نیز ۴۰ سال قبل برنده جایزه نوبل پزشکی ۱۹۸۲ شد. مادر سوانت، کارین پابو (Karin Pääbo) شیمیدان اهل استونی است.

نوبل فیزیک ۲۰۲۲

جایزه نوبل فیزیک سال ۲۰۲۲ به آلن اسپکت، جان اف کلازر و آنتون زیلینگر برای انجام آزمایش‌ها با فوتون‌های درهم‌تنیده، اثبات نقض نابرابری‌های بل و علم اطلاعات کوانتومی پیشگامانه اعطا شد.

نتایج آنها راه را برای فناوری جدید مبتنی بر اطلاعات کوانتومی هموار کرده است. آلن اسپکت، جان کلازر و آنتون زیلینگر با استفاده از آزمایش‌های پیشگامانه، پتانسیل بررسی و کنترل ذراتی را که در حالت‌های درهم‌تنیده هستند، نشان داده‌اند. اتفاقی که برای یک ذره در یک جفت درهم تنیده رخ می‌دهد، تعیین می‌کند که چه اتفاقی برای دیگری بیفتد، حتی اگر آنها از هم خیلی دورتر از آن باشند که روی یکدیگر مستقیما تأثیر بگذارند.

به عبارت دیگر، برندگان جایزه نوبل ۲۰۲۲ در رشته فیزیک، آزمایش‌های پیشگامانه‌ای را با استفاده از حالت‌های کوانتومی درهم‌تنیده انجام داده‌اند که در آن دو ذره حتی زمانی که از هم جدا می‌شوند، مانند یک ذره واحد عمل می‌کنند. توسعه ابزارهای آزمایشی برندگان جایزه نوبل فیزیک امسال، پایه و اساس عصر جدیدی از فناوری کوانتومی را بنا نهاده است.

نوبل شیمی ۲۰۲۲

جایزه نوبل شیمی سال ۲۰۲۲ به کارولین برتوزی، مورتن ملدال و کارل بری شارپلس به پاس تلاش‌هایشان برای توسعه ساختار عملکردی شیمی(شیمی کلیک) و شیمی بیواورتوگونال(bioorthogonal chemistry) اهدا شد.

جایزه نوبل شیمی ۲۰۲۲ در مورد آسان کردن فرآیندهای دشوار است. بری شارپلس و مورتن مدال نوبل شیمی ۲۰۲۲ را برای توسعه ساختار عملکردی شیمی(شیمی کلیک) و کارولین برتوزی به دلیل آنکه شیمی کلیک را به بعد جدیدی رسانده و شروع به استفاده از آن در موجودات زنده کرده است، دریافت کردند. شیمی کلیک(Click chemistry) عبارتی است که برای نخستین بار توسط کارل بری شارپلس در سال ۲۰۰۱ برای واکنش‌های با راندمان بالا اختصاص داده شد. بری شارپلس در سال ۲۰۰۱ نیز برنده جایزه نوبل شیمی شده بود.

به لحظه اعلام برندگان نزدیک می‌شویم

تنها پنج روز تا اعلام برندگان نوبل ۲۰۲۲ باقی مانده و این مراسم در استکهلم، سوئد و طبق همان اصولی که برای جوایز نوبل از سال ۱۹۰۱ وجود داشته، انجام می‌شود.

انتهای پیام