پروژه منهتن چیست و چه دستاوردی داشت؟ آنچه باید درباره پروژه ساخت بمب اتمی بدانید

سینتیا کلی، بنیانگذار و رئیس بنیاد میراث اتمی (یک موسسه غیرانتفاعی که به تاریخ پروژه و عصر اتمی اختصاص دارد) توضیح می‌دهد:

«پروژه منهتن برای اولین بار از انرژی عظیم در هسته اتم استفاده کرد»

پروژه منهتن چیست

می‌دانید، وقتی نقل قول بالا را خواندم، دچار افسوس شدم. با این‌که او می‌گوید پروژه منهتن برای اولین بار از انرژی عظیم در هسته اتم استفاده کرد، اما باز هم درست متوجه عظمت کار نیست، ما مرگ را از ریخت افسانه‌ای‌اش خارج کردیم و شمایل خودمان را به‌اش بخشیدیم و ته‌اش چه شد؟ ده‌ها هزار نفر در دم کشته شدند. اگر بخواهم به پرسش پروژه منهتن چیست یک بار دیگر جواب دهم، شاید یک پاسخ داشته باشد، پایان مرگ با کشتار دست جمعی!

 اما از تمام این‌ها گذشته، ایجاد زرادخانه‌های سلاح اتمی بر خلاف هیبت عجیب و غریبش، نوآوری‌های غیرنظامی هم در پی داشت که دامنه‌اش از پزشکی تا اکتشافات فضایی و مهندسی انرژی هسته‌ای را در بر می‌گرفت. ــ‌ خودمانیم ارزشش را داشت؟

تاریخ‌پژوهان درباره داستان پروژه منهتن چه می‌گویند؟

الکس ولرشتاینِ علم‌شناس، در یک مرور کُلی توضیح می‌دهد که منشأ این پروژه از گمانه‌زنی‌‌هایی شکل گرفت که در اواخر دهه 1930 در محافل جاسوسی و علمی گوش به گوش می‌چرخید، همان حرفی که می‌گفت نازی‌ها احتمالاً می‌خواهند بمب اتمی بسازند، بنابراین ایالات متحده باید پیش‌دستانه این کار را انجام دهد. اگر بخواهیم در یک عبارت بگوییم کارکرد پروژه منهتن چه بود شاید بتوان گفت، پیروزی به هر قیمتی!

اما آن‌چنان که نظرات تاریخدانان و شواهد و سوابق تاریخی نشان می‌دهد، آلمان‌ها خیلی هم از این چشم‌انداز دور نبودند و اگر یک بمب اتم در دست نازی‌ها می‌افتاد، کلاه متفقین پس معرکه می‌بود و الان تاریخ دیگری داشتیم، شاید بسیار بسیار تاریک‌تر!

در آن سال‌ها، چندین محقق برجسته برای آلمانی‌ها کار کرده‌ بودند؛ یکی از آن فیزیکدانان، ورنر هایزنبرگ است!

با این حال، بسیاری از دانشمندان که طرفدار توسعه بمب اتمی به‌دست آمریکایی‌ها بودند، از لئو زیلارد گرفته که فیزیکدان مجارستانی بود تا دیگرانی که از دست نازی‌ها یا بهتر بگویم فاشیسم در اروپا فرار کرده بودند، می‌دانستند که اگر چنین سلاحی از آن سوی تاریک احضار شود، آن هم به‌دست مُشتی فاشیستِ با ایدئولوژی انسان برتر، می‌تواند به تمدن بشری پایان دهد. اما اگر بخواهیم بگوییم پروژه منهتن چه بود شاید به راحتی نتوان ماهیت اخلاقی‌اش را توضیح داد. شر، شر را توجیه نمی‌کند!

دانشمندان پروژه منهتن و کمک‌های متفقین

پروژه منهتن چیست و با حمایت چه کسانی کلید خورد؟ حوالی ژوئیه 1939، زیلارد و دیگران، از فیزیکدان مشهور آن عصر که کاشف نسبیت عام و خاص بود، یعنی آلبرت انیشتین فقید برای نوشتن نامه کمک گرفتند که در آن حین، در تعطیلات لانگ آیلند، نیویورک به سر می‌برد. پس از همراهی انیشتین، آن‌ها با ارسال نامه‌ای به رئیس جمهور فرانکلین دی. روزولت، درباره شکافت اتمی به‌دست نازی‌ها هشدار دادند.

 نامه انیشتین-زیلارد، همانطور که معرف حضور هست، مسیر تاریخ را تغییر داد. چرا که این امر روزولت را بر آن داشت تا کمیته‌ای برای بررسی امکان ساخت بمب اتمی تشکیل دهد و در سال 1941 این گروه به کمیته جدیدی نیز تبدیل شد تا مقدمات پروژه کامل را فراهم کند. بنابراین، در پروژه منهتن انیشتین نقش مهمی را به‌صورت غیرمستقیم در ساخت بمب اتم ایفا می‌کند.

متفقین به پروژه منهتن در جنگ جهانی دوم نیاز داشتند

در مراحل اولیه، کمک‌های مهمی از بریتانیا و کانادا به ایالات متحده آمریکا رسید. اما در نهایت، بمب اتمی بیشتر یک اختراع آمریکایی شناخته شد و در واقع هم این‌چنین بود. تقریباً پس از سال 1942، همه در سپهر سیاسی آن زمان می‌دانستند که پروژه منهتن تلاش متفقین برای ساخت بمب اتمی بود که جلو امپراطوری نازیسم را بگیرند. شاید هم برای‌تان جالب باشد، متفقین عمدتاً هم از سنگ اورانیوم معدنی در جمهوری دموکراتیک کنگو استفاده می‌کردند که از چشم آلمان‌ها مخفی نگه داشته شده بود. بدون شک، یک نمونه عملیات ضد جاسوسی چند ملیتی معرکه در پیشبرد پروژه منهتن در جنگ جهانی دوم نقش داشته است!

پروژه منهتن در جنگ جهانی دوم و دست پا زدن برای حفظ محرمانگی

این پروژه در ایالات متحده، نامتمرکز و در سه شهر، به‌صورت فوق‌سری انجام شد:

• اوک ریج (Oak Ridge): کارخانه موجود در اوک ریج، تنسی مسئول بهره‌برداری از سنگ معدن اورانیوم خام برای جداسازی ایزوتوپ اورانیوم-235، از اورانیوم-238 بود که قرار بود در بمب اتمی استفاده شود. همچنین آن را مکان ذخیره‌سازی اورانیوم-235 هم درنظر گرفته بودند.
• هانفورد (Hanford) شهری بود در ایالت واشنگتن که در آن راکتورها اورانیوم را به پلوتونیوم (سوخت هسته‌ای بسیار قدرتمند) تبدیل کردند.
• لُس آلاموس (Los Alamos)، همان جایی که در آن، اوپنهایمر آزمایشگاه طراحی و ساخت بمب‌های اتمی آزمایشی را هدایت کرد.

ده‌ها سایت محرمانه کوچکتر دیگری نیز وجود داشت و مقامات برای مخفی نگه داشتن این همه آدم و مکان‌ها تلاش‌های فوق‌العاده‌ای انجام دادند. الکساندرا لوی (Alexandra Levy)، مورخ جنگ جهانی دوم می‌گوید که بیش از 600000 نفر درگیر ساخت بمب اتمی بودند؛ از دانشمندان پروژه منهتن بگیرید تا به مهندسین و تکنسین‌هایی که روی سلاح‌ها کار می‌کردند، و همچنین کارگران ساختمانی و افرادی که سه شهر مخفی را توسعه بخشیده و در حفظ اسرارش کوشیدند. هرچند تعداد زیادی از آن‌ها حتی نمی‌دانستند که دارند چه می‌کنند. لوی ادامه می‌دهد:

 «بیشتر این افراد نمی‌دانستند که هدف این پروژه ساخت نوع جدیدی از بمب است. امروزه، در عصر اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، تصور اینکه چنین تلاش گسترده‌ای برای مدت طولانی مخفی بماند، دشوار است!»

در دیگر سو، سینتیا کلی، بنیانگذار و رئیس بنیاد میراث اتمی اضافه می‌کند:

 «ما در دنیایی بسیار بسیار متفاوت زندگی می‌کنیم. جدای از موافقت یک یا دو سناتور کلیدی با چک سفید برای پروژه منهتن، کنگره و مطبوعات در تاریکی نگه داشته شدند. این کار امروز غیرممکن خواهد بود.»

نقش ریچارد فاینمن در پروژه منهتن

اما درباره دانشمندان پروژه منهتن باید گفت که یکی از چهره‌های برجسته‌ که به قولی روی پلات داستان پروژه منهتن کار می‌کرد، ریچارد فاینمن بود. او بخش فیزیک نظری هانس بته در آزمایشگاه مخفی لُس آلاموس، نیومکزیکو را در دست گرفته و روی اقدامات لازم ایمنی برای ذخیره‌سازی اورانیوم در تاسیسات اوک ریج در ایالت تنسی کار ‌می‌کرد. فاینمن به عنوان یک فیزیکدان جوان، نقشی مرکزی در پروژه منهتن بازی نکرد و بیشتر به خاطر دستاوردهای بعدی خود در فیزیک مورد احترام قرار گرفت.

 به عنوان نمونه، کار او روی الکترودینامیک کوانتومی، جایزه نوبل را برای او به ارمغان آورد. با این حال، مشارکت او با پروژه منهتن، به‌عنوان بخش عمده‌ای از حرفه علمی او باقی ماند؛ چنان‌که تأثیر ماندگاری هم بر حرفه فاینمن و هم در تاریخ علم به طور کلی به جای گذاشت. حتی امروز هم، این موضوع همچنان از نظر اخلاقی محل بحث است و میراث تاریک و روشنی را درباره ساخت مرگبارترین سلاح شناخته شده برای انسان به یادگار گذاشته است. پروژه منهتن ریچارد فاینمن و دیگر دانشمندان پیشرفت‌های بزرگی را در درک ما از فیزیک به ارمغان آورد، اما پرسش‌ها درباره اینکه آیا می‌توان چنین کاری را توجیه کرد، همچنان در جوامع در جریان است.

دست و پا زدن همه‌جوره آمریکایی‌ها برای حفظ محرمانگی

دانشمندان پروژه منهتن با آزمایش ترینیتی در نیومکزیکو در 16 ژوئیه 1945 داستان پروژه منهتن را به اوج خود رساندند؛ داستان محیرالعقول اولین انفجار یک سلاح هسته‌ای! در آن زمان، ایالات متحده حدود 2.2 میلیارد دلار – معادل حدود 37 میلیارد دلار امروز – هزینه کرده بود. اما خطرات بمب‌سازیِ نازی‌ها دیگر محو شده بود و هدف آن‌ها ژاپن شد.

اگرچه ژاپن هرگز برنامه ساخت بمب اتمی نداشت، اما ایده متوقف کردن تجاوزهای نظامی ژاپن باعث شد که آن‌ها هدف بمب اتم باشند! -ولرشتاین

ولرشتاین خاطرنشان می‌کند که اوپنهایمر، مدیر کاریزماتیک آزمایشگاه لُس آلاموس، دو بار به حمله اولیه بمب اتمی به هیروشیما – که ده‌ها هزار غیرنظامی را کشت – به جای یک هدف صرفا نظامی، رای مثبت داده بود.

اوپنهایمر برای موفقیت پروژه بمب اتمی آمریکا ضروری بود. الکساندرا لوی می‌گوید: «او در برخی از پیشرفت‌های علمی اولیه این پروژه مشارکت داشت.»

«هدیه بزرگ او گرد هم آوردن دانشمندان، مهندسان و سایر تکنسین‌ها برای همکاری و حل مشکلات بود»

پایان پروژه منهتن چیست و احساس گناه اوپنهایمر

دستاورد پروژه منهتن چه بود و اوپنهایمر از نظر اخلاقی چطور آن را پذیرفت؟ می‌دانیم که اوپنهایمر درباره نتایج کارش مردد بود؛ به ویژه وقتی آزمایش اتمی را دید! او با یادآوری تجربه خود در آزمایش ترینیتی در سال 1965، داستانی را از کتاب مقدس هندو، بهاگاواد گیتا در مورد شاهزاده‌ای نقل کرد که تمایلی به کشتن دشمنان خود نداشت و شاهد دگرگونی کریشنا، تجسّم خدای هندو ویشنو بود: «اکنون به مرگ تبدیل شدم، ویرانگر دنیاها.»

بله اوپنهایمر شاهزاده بی‌میل داستان پروژه منهتن بود، اما شخصیت‌ها با کنش‌ها شکل می‌گیرند، این‌طور نیست؟ در همین ‌باره ولرشتاین می‌گوید:

 «او نمی‌خواست مردم را بکشد. اما به هر حال، می‌دانست که قرار است سلاح هسته‌ای ساخته شود و خیال می‌کرد که او وظیفه دارد این کار وحشتناک را انجام دهد!»