علت زمین‌لرزه ترکیه چه بود؟

مشخصات زلزله‌های با بزرگای بیش از ۷ روز هفدهم بهمن

سازمان زمین‌شناسی آمریکا رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۷.۱۷ درجه عرض شمالی و ۳۷/۰۳ درجه طول خاوری و ژرفای آن را ۱۸ کیلومتر و مرکز لرزه‌نگاری اروپا- مدیترانه رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۷.۱۷ درجه عرض شمالی و ۳۷.۸ درجه طول خاوری و ژرفای آن را ۲۰ کیلومتر گزارش کرده‌اند.

تا زمان تهیه این گزارش (دو روز بعد از زلزله) حدود ۳۲۰ پسلرزه با بزرگاهای بین ۵.۲ تا ۷.۵ در منطقه ثبت شده است که ۱۵ مورد از آنها دارای بزرگای مساوی و بیشتر از ۵ بوده‌اند. بزرگ‌ترین این زمین‌لرزه‌ها، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۷.۵ در مقیاس امواج گشتاوری (MW) است که خود یک رویداد جدید بود. مشخصات این زمین‌لرزه به‌قرار ذیل است؛ این زلزله در ساعت ۲۴: ۱۳ به وقت محلی (۲۴: ۱۰ به وقت جهانی و ۵۴: ۱۳ به وقت تهران) ۱۷ بهمن با بزرگای ۷.۵ در مقیاس امواج گشتاوری (MW) در ۱۱ کیلومتری جنوب، جنوب خاوری شهر البیستان در استان قهرمان مرش به‌ وقوع پیوست.

سازمان زمین‌شناسی آمریکا رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۸.۰۲ درجه عرض شمالی و ۳۷.۲۰ درجه طول خاوری و ژرفای آن را ۱۰ کیلومتر و مرکز لرزه‌نگاری اروپا- مدیترانه رومرکز این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۸.۱۱ درجه عرض شمالی و ۳۷.۲۴ درجه طول خاوری و ژرفای آن را ۱۰ کیلومتر گزارش کرده‌اند. این زمین‌لرزه در ۱۰۵ کیلومتری شمال زمین‌لرزه بامداد ۱۷ بهمن رخ داده است.

تاریخچه لرزه‌ای منطقه

گزارش‌های اولیه نشان داد این زمین‌لرزها در ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین، عراق، اردن، مصر، عربستان سعودی و بخش‌های از اوکراین و اروپا از جمله یونان و بلغارستان احساس شده‌اند. تعداد تلفات و مجروحان این زمین‌لرزه‌ها تا لحظه تنظیم این گزارش به بیش از ۴۱ هزار نفر رسیده است، این زمین‌لرزه‌ها منجر به خسارات بافت تاریخی در ترکیه و سوریه شدند و به‌گفته شاهدان، مدت دوام زمین‌لرزه اول، حدود یک دقیقه بوده است.

زمین‌لرزه‌ اول به بزرگای ۷.۸ در جنوب ترکیه نزدیک مرز شمالی آن با سوریه با پس‌لرزه‌ای ۱۱ دقیقه پس از آن همراه بود، زمین‌لرزه ۷.۸ ناشی از گسلش راستالغز در عمق کم بود. این رویداد ناشی از یک گسل چپگرد تقریبا قائم با راستای شمال غربی- جنوب شرقی، یا گسل راستگرد تقریبا قائمی با راستای جنوب غربی- شمال شرقی بوده است. موقعیت اولیه این زمین‌لرزه در مجاورت یک پیوستگاه سه‌گانه بین ورقه‌های آناتولی، عربی و آفریقا بوده است. سازوکار و موقعیت این زمین‌لرزه با زمین‌لرزه‌ای که در پهنه گسلی آناتولی خاوری یا پهنه گسل ترانسفرم دریای مرده رخ داده سازگار است.

منطقه‌ای که زمین‌لرزه اولی در آن رخ داد ازنظر لرزه‌ای فعال است. از سال ۱۹۷۰ سه زمین‌لرزه با بزرگای ۶ یا بیشتر در شعاع ۲۵۰ کیلومتری آن رخ‌ داده است. هر سه این زمین‌لرزه‌ها در امتداد یا مجاورت گسل آناتولی خاوری رخ داده‌اند (شکل ۱۱). با وجود سکون لرزه‌ای نسبی منطقه رومرکز در گذشته، حلب در سوریه در طول تاریخ چندبار با زمین‌لرزه‌های بزرگ ویران شده است، اما موقعیت و بزرگای دقیق این زمین‌لرزه‌ها صرفا تخمین زده می‌شود. برآورد شده است که در سال ۱۱۳۸ میلادی زمین‌لرزه‌ای به بزرگای ۷.۱ حلب را ویران کرده و در زمین‌لرزه مخرب دیگری به بزرگای تخمینی ۷ نیز در سال ۱۸۲۲ میلادی رخ داده است. تلفات زمین‌لرزه سال ۱۸۲۲ میلادی حدود ۲۰ تا ۶۰ هزار نفر تخمین زده شده است.

زمین‌ساخت ترکیه و مناطق مجاور/سرعت ورقه عربی سبب حرکت راستالغز چپگرد

حداقل ۴ ورقه تکتونیکی /tectonic plates شامل ورقه عربی، اوراسیا، هندوستان و آفریقا و یک بلوک تکتونیکی کوچک‌تر (آناتولی) مسئول لرزه‌خیزی در خاورمیانه و مناطق پیرامونی هستند. تکامل زمین‌شناختی منطقه نتیجه تعدادی فرایند تکتونیک ورقه‌ای مرتبه اول است که شامل فرورانش، گسلش ترانسفرم بزرگ مقیاس، حرکت فشاری کوهساز و کشش پوسته‌ای است.

ورقه‌های آفریقا، عربی و اورسیا در حاشیه خاوری منطقه مدیترانه برهم‌کنش پیچیده‌ای دارند. کافت (محدوده‌ای خطی که در آن پوسته زمین و سنگ‌کره از هم دور می‌شوند و نمونه‌ای از زمین‌ساخت کششی است) دریای سرخ یک محور گسترش بین ورقه‌های آفریقا و عربی است که نرخ واگرایی در شمال آن حدود ۱۰ میلی‌متر در سال و در انتهای جنوبی نزدیک به ۱۶ میلی‌متر در سال است. نرخ لرزه‌خیزی و اندازه زمین‌لرزه‌ها در این محور بازشدگی نسبتا اندک است، اما فرایند کافت مجموعه‌ای از سیستم‌های آتشفشانی را در شرق عربستان سعودی ایجاد کرده است.

در شمال دریای سرخ کافت در مرز جنوبی گسل ترانسفرم دریای مرده پایان می‌یابد. گسل ترانسفرم دریای مرده گسل راستالغزی است که حرکت افتراقی بین ورقه‌های آفریقا و عربی را جبران می‌کند. گرچه ورقه آفریقا در شرق و هم ورقه عربی در غرب در راستای شمال و شمال غرب در حال حرکت است، سرعت ورقه عربی کمی بیشتر است که باعث حرکت راستالغز چپگرد در این بخش از مرز ورقه می‌شود.

فعالیت لرزه‌ای تاریخی در طول گسل ترانسفرم دریای مرده از مخاطرات طبیعی مهم برای جمعیت متراکم ساکن در منطقه شام (خاور مدیترانه) بوده و برای نمونه، برآورد می‌شود زمین‌لرزه نوامبر ۱۷۵۹ میلادی در خاورِ نزدیک، بین ۲ تا ۲۰ هزار نفر کشته بر جای گذاشته باشد. پایانه شمالی گسل ترانسفرم دریای مرده در منطقه تکتونیکی پیچیده‌ای جنوب غربی ترکیه قرار دارد. در این محل ورقه‌های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی برهم‌کنش دارند. این برهم کنش شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت باختر، با سرعت تقریبی ۲۵ میلی‌متر در سال نسبت به اوراسیا است که بسته شدن حوضه مدیترانه را جبران می‌کند.

گسل راستالغز راستگرد آناتولی شمالی در شمال ترکیه بخش عمده حرکت به سمت شرق را بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا جبران می‌کند. مجموعه‌ای از زمین‌لرزه‌های راستالغز ویرانگر با بزرگای بیش از ۷ بین سال‌های ۱۹۳۹ و ۱۹۹۹ در امتداد سیستم گسل آناتولی شمالی به سمت شرق گسترش یافت. شرقی‌ترین این زمین‌لرزه‌ها، زمین‌لرزه ۱۷ اوت ۱۹۹۹ با بزرگای ۷.۶ در ازمیت ترکیه در نزدیکی دریای مرمره بود که حدود ۱۷ هزار نفر کشته داشت.

کمان غربی-‌شرقی قبرس نیز با لرزه‌خیزی متوسط در حاشیه جنوبی بلوک آناتولی قرارگرفته است. کمان قبرس معرف مرز همگرای بین بلوک آناتولی در شمال و ورقه آفریقا در جنوب است. تصور می‌شود این مرز در شرق ترکیه به پهنه گسلی آناتولی خاوری می‌پیوندند، البته نمی‌توان برای کل طول این مرز تکتونیکی هندسه یا جهت حرکت نسبی دقیق و واحدی را عنوان کرد.