دریافت اولین نوردهی رصدخانه ملی

به گزارش گروه دانش و فناوری اقتصاد ۱۰۰ و به نقل از دیجیاتو، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با توجه به دریافت اولین نوردهی رصدخانه ملی، نشستی خبری برگزار کرد تا جزئیات این طرح را به اطلاع عموم برساند. سخنران این نشست، دکتر حبیب خسروشاهی درباره ویژگی‌های این طرح که آن را کنار سایر به‌روزترین رصدخانه‌های دنیا قرار می‌دهد، توضیح دادند.

تاریخچه طرح و شروع طراحی

مدیر پروژه رصدخانه ملی، مهمترین فعالیتی که بین سال 1380 یعنی آغاز این پروژه تا 1386 اتفاق افتاده را به عنوان سال‌های مکان‌یابی این طرح معرفی کردند که توسط دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان انجام شده است و در بین بیش از 40 قله، قله گرگش در ارتفاع 3600 متری انتخاب شد. بعد از فاز مکان‌یابی، پروژه برای اجرا به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی واگذار شد و فعالیت‌های اصلی مربوط به طراحی مفهومی و اینکه اصلا تلسکوپ قرار است برای چه اهدافی ساخته شود از سال 87 شروع و تا سال 91 به پایان رسید.

تعیین اهداف تلسکوپ

دکتر خسروشاهی با توجه به اینکه جامعه نجومی ایران جامعه بزرگی نیست و گروه‌های تحقیقاتی بزرگی ندارد، این را به عنوان یک ضعف بیان کردند که البته اخیرا بسیاری از دانشگاه‌ها در حال شکل دادن به این گروه‌های بزرگ تحقیقاتی هستند. بنابراین طراحی این رصدخانه با طیف گسترده‌ای از موضوعات نجوم و کیهان‌شناسی مواجه بود. برخی از مهم‌ترین این موضوعات، مطالعه کهکشان‌ها، مجموعه‌های کهکشانی، ستاره‌ها و تحول آن‌ها، سیارات فراخورشیدی و البته پدیده‌های پر انرژی را در بر می‌گیرد. برای یک رصدخانه هر هدفی ابزارهای خاصی را میطلبد و در طراحی این موضوع در نظر گرفته شد تا تامین‌کننده بیشترین نیاز از گروه‌های تحقیقاتی کشورمان باشد.

ویژگی‌های رصدخانه ملی

آینه 3.4 متری رصدخانه از ضریب انبساط حرارتی بسیار پایینی برخوردار است که حدود 100 مرتبه نسبت به تغییرات دمایی مقاومت دارد. سیقل حدود یک نانو‌متر امکان رصد اجرام ‌آسمانی در ناحیه طیفی نزدیک به فرابنفش را فراهم می‌کند. تعداد تلسکوپ‌هایی که در دنیا دارای این ویژگی‌‌ها هستند، زیاد نیست و این یک ویژگی ممتاز برای ما محسوب می‌شود.

یکی از بخش‌هایی که در ایران توسعه پیدا کرده، بخش یاتاقان هیدرولیکی است که وظیفه آن بی‌وزن کردن تلسکوپ بوده تا محور بتواند به راحتی و با صرف کمیترین نیروی محرکه آن را بچرخاند. این یاتاقان هیدرولیکی به طور کامل توسط همکاران فنی، مهندسین و مجموعه‌های صنعتی کشور خودمان انجام شده است.

به طور کلی سازه تلسکوپ 90 تن وزن دارد که 75 تن بار روی این یاتاقان قرار می‌گیرد. در واقع یاتاقان هیدرواستاتیکی باید بتواند 75 تن را بی‌وزن کند. از طرفی تمام نرم افزارهای کنترلی و همچنین برنامه‌هایی که منجمان از آن استفاده می‌کنند، توسط کارشناسان پروژه انجام شده. همه این‌ موارد افتخاراتی هستند که از این به بعد ما متخصص‌هایی در داخل کشور داریم که هر زمان که لازم باشد توانایی طراحی و ساخت کامل یک رصدخانه را دارند.

کارشناسان و مهندسان طرح پروژه‌ رصدخانه ملی ایران

از دیگر ویژگی‌هایی که این تلسکوپ را به مدرنترین نوع در دنیا تبدیل کرده، سامانه اپتیک فعال است که در آن آینه اصلی تلسکوپ روی 60 عملگر محوری معلق قرار دارد. فناوری اپتیک فعال به طور اتوماتیک آینه تلسکوپ را طوری شکل می‌دهد تا از تغییر ناشی از تاثیرات خارجی مانند باد، دما و عوامل مکانیکی جلوگیری کند. 

مورد دیگری که برای اولین بار در کشور انجام شده، ساخت محفظه‌ای بود که به خلا بسیار بالایی نیاز داشت که تاکنون در ایران قابل دسترسی نبوده است. همچنین گنبد طراحی شده کاملا جدید و به‌روز است که تنها در هنگام رصد باز شده و البته باید بسیاری از ساعات روز بسته بماند. ویژگی این گنبد به گونه‌ای است که در صورت فعالیت تلسکوپ تبادل کامل هوا به خوبی انجام می‌شود.

محدویت‌های پروژه

مدیر پروژه رصدخانه ملی محدویت‌هایی که نیاز به صرف زمان بیشتری داشته را مربوط به سختی عملیات عمرانی با توجه لزوم شکافتن صخره‌های سنگ گرانیت برای ایجاد جاده دسترسی و انجام عملیات در ارتفاعی با محدودیت زمانی، دانست.

دکتر خسروشاهی گفت:

«وقتی سال 1400 سازه تلسکوپ نصب شد، ما امیدوار بودیم که به فاصله پنج یا شش ماه سامانه لایه‌نشانی به اتمام برسد و آینه نصب شود اما متاسفانه بخاطر شرایط کرونایی و عدم موفقیت در تامین اقلام، این کار عملی نشد. بنابراین موضوع مهم از سال 1400 تا ابتدای تابستان 1401 موضوع لایه‌نشانی بود.»

وی تاکید کرد که این فرایندها و سختی کار باعث کاهش دقت در کیفیت پروژه نشده تا جایی که حتی برای حفظ کیفیت بتن مورد استفاده، در محل خود پروژه تولید شد و تمام موارد دیگر با دقت بسیار بالا انجام شدند.

چشم اندازی برای آینده

خسروشاهی درباره چشم‌اندازی که در آینده جز اهداف ماست و دوست داریم به آن برسیم، گفته: «پر کردن جای خالی شبکه جهانی تلسکوپ‌های چهارمتری است و مطمئن باشید که از این پس جاده نجوم ایران در دنیا یک جاده دو طرفه خواهد بود.»

چرا این طرح در سکوت افتتاح شد

 دکتر خسروشاهی در پاسخ به اینکه چرا چنین طرح بزرگ ملی و تاریخی بدون هیچگونه رویداد، حتی برای جامعه آدمیک برگزار شد و اینکه چرا این تصویر در زمانی منتشر شد که وضعیت جامعه ملتهب است، گفت:

«نمی‌شود اولین نوردهی رصدخانه را در زمان دیگری منتشر می‌کردیم و آن را مخفی نگه می‌داشتیم. باید این شرایط را درک کنیم، ما در این زمان باید با همکارانمان در دانشگاه همدردی کنیم. باید به وقایعی که در جامعه رخ می‌دهد، حساس بود. البته ما همه آنچه مثل تمام پروژه‌هایی که در دنیا انجام می‌شود را همانگونه سعی کردیم انجام دهیم.

آیا شنیده‌اید که آینه رصدخانه ویستا در حال انتقال به رصدخانه شیلی است؟ کار به این بزرگی خودش، خودش را معرفی می‌کند. ما نمی‌خواهیم از واژه‌های تبلیغاتی که که در عمق آن چیزی وجود ندارد استفاده کنیم. در واقع ما امیدواریم این روش و مثالی شود برای دیگر پروژه‌ها که به دور از بزرگنمایی انجام شود.»

نبود دولتی‌ها در نشست

آقای «احمد حقیقت» از محققان دیگر طرح رصدخانه ملی در پاسخ سوالی دیگر مبنی بر اینکه چرا معاون علمی جدید رئیس جمهور در این نشست حضور نداشت، پاسخ داد: «سال قبل به دلایلی دولت گذشته تصمیم گرفت تا یک جایی از طرح را افتتاح کند. به هر حال دیگر دلیلی برای افتتاح دوباره آن یا حضور معاون جدید وجود ندارد. این یک طرح فرادولتی است. امروز خود آقای رئیسی پروژه را پیگیری می‌کنند و حمایت لازم از آن را انجام می‌دهند. به علاوه آقای رئیسی، این پروژه 5 دولت را شامل می‌شده و بسیار فراتر از یک دولت به خصوص است.»