قیمت‌گذاری دستوری چگونه موجب قطع برق و گاز شد؟

چالش‌های قاچاق سوخت و قیمت‌گذاری دستوری در ایران: راهکارهای اصلاحی و ضرورت‌های مدیریتی

یکی از مشکلات اساسی که در حوزه انرژی ایران با آن مواجهیم، قاچاق سوخت است. این معضل به دلیل ضعف در کنترل مرزها و گسترش شبکه‌های قاچاق به شدت بر منابع مالی کشور تأثیر منفی می‌گذارد. قاچاق سوخت نه تنها موجب از دست رفتن درآمدهای قابل توجهی می‌شود که می‌توانست از طریق صادرات رسمی سوخت به دست آید، بلکه فشار زیادی را بر منابع مالی دولت و تخصیص آن به پروژه‌های عمرانی و اجتماعی وارد می‌کند. از سوی دیگر، این وضعیت برای مقابله با قاچاق سوخت هزینه‌های اضافی به دولت تحمیل می‌کند و منابع مالی کشور را تحت فشار قرار می‌دهد.

یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با قاچاق سوخت، اصلاح قیمت‌گذاری دستوری است. به عبارت دیگر، دولت می‌تواند با نزدیک کردن قیمت سوخت به قیمت‌های واقعی و بازار آزاد ، انگیزه قاچاقچیان را کاهش دهد و در نتیجه قاچاق سوخت به‌طور چشمگیری کاهش یابد.

هزینه‌های تولید سوخت و تفاوت قیمت‌ها

طبق گزارش‌های معتبر، هزینه تولید هر لیتر بنزین حدود ۲۰ سنت و گازوییل حدود ۱۹ سنت است. این در حالی است که دولت این سوخت‌ها را با قیمت‌های بسیار پایین‌تری به فروش می‌رساند. برای مثال، تولید هر لیتر بنزین در ایران هزینه‌ای معادل ۱۸ هزار تومان و تولید گازوییل به ۱۸ تا ۲۰ هزار تومان می‌رسد. در شرایط فعلی، قیمت‌گذاری پایین‌تر از هزینه‌های تولید باعث شده که تولیدکنندگان و شرکت‌های نفتی انگیزه‌ای برای افزایش تولید یا حتی تأمین کافی گازوییل نداشته باشند.

یکی از دلایل اصلی این مشکلات، قاچاق سوخت است. وقتی قیمت سوخت در ایران بسیار پایین‌تر از قیمت‌های جهانی است، قاچاق سوخت به کشورهای همسایه، به ویژه افغانستان که قیمت هر لیتر گازوییل آن ۱۷۰ برابر ایران است، تشدید می‌شود.

قیمت‌گذاری دستوری و اثرات منفی آن

قیمت‌گذاری دستوری سوخت پس از انقلاب به عنوان یک سیاست عدالت‌خواهانه برای کاهش هزینه‌ها به مردم اجرا شد، اما در عمل منجر به مشکلات متعدد در اقتصاد کشور شده است. این سیاست نه تنها نتوانسته به اهداف اولیه خود در کاهش هزینه‌ها دست یابد، بلکه موجب قاچاق سوخت ، هدررفت منابع و حتی کمبود سوخت در داخل کشور شده است.

یکی از اثرات منفی قیمت‌گذاری دستوری، افزایش تقاضای داخلی برای سوخت است. به ویژه در فصول پیک مصرف (مانند تابستان که تقاضا برای برق افزایش می‌یابد)، با توجه به قیمت پایین گازوییل، مصرف آن به شدت افزایش پیدا می‌کند. این افزایش مصرف می‌تواند باعث کمبود سوخت برای نیروگاه‌ها شود، که در آن زمان به گازوییل نیاز دارند تا کمبود برق را جبران کنند.

همچنین، اختلال در توازن عرضه و تقاضا در بخش انرژی یکی دیگر از اثرات منفی قیمت‌گذاری دستوری است. وقتی مصرف سوخت بیشتر از میزان عرضه می‌شود، دولت مجبور می‌شود برای تأمین نیازها، برق را به طور محدود یا حتی با خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده به مصرف‌کنندگان عرضه کند.

ضرورت اصلاح قیمت‌گذاری سوخت و گاز

یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که کارشناسان پیشنهاد می‌دهند، اصلاح قیمت‌ها به سمت قیمت‌های واقعی است. این اصلاح قیمت‌ها می‌تواند انگیزه قاچاقچیان را کاهش داده و به تأمین سوخت برای نیروگاه‌ها و کشاورزی کمک کند. در بخش گاز نیز، قیمت‌گذاری دستوری به شدت به ضرر اقتصاد ملی تمام شده است. مصرف‌کنندگان خانگی و نیروگاهی به طور رایگان یا با قیمت‌های پایین گاز مصرف می‌کنند، در حالی که تولید آن هزینه بالایی دارد.

دولت باید از طریق اصلاح قیمت‌ها، در نظر گرفتن منافع بین نسلی و مدیریت منابع، قدم‌های جدی‌تری بردارد. گاز طبیعی در ایران به قیمت‌های نازل به مصرف‌کنندگان خانگی و نیروگاهی عرضه می‌شود که این امر، علاوه بر فشار بر منابع، موجب اتلاف گاز در فرآیند تولید و انتقال آن نیز می‌شود. طبق گزارش‌ها، حدود ۲۵ میلیارد مترمکعب از گاز ایران در مرحله انتقال و توزیع تلف می‌شود، رقمی که معادل نیمی از مصرف گاز ترکیه است.

راهکارهای مقابله با قاچاق سوخت

برای مقابله مؤثر با قاچاق سوخت و اصلاح قیمت‌ها، دولت باید به توسعه بخش خصوصی توجه کند. تشویق شرکت‌های نفتی به فروش سوخت با قیمت‌های رقابتی می‌تواند موجب کاهش قاچاق و بهبود عرضه سوخت در بازار داخلی شود. همچنین، تقویت نظارت بر مرزها و مقابله با شبکه‌های قاچاق می‌تواند به کاهش قاچاق کمک کند، اما در کنار آن، اصلاحات ساختاری و رفع مشکلات قیمت‌گذاری دستوری نیز باید در دستور کار قرار گیرد.

مصرف گاز در بخش خانگی و لزوم تغییر الگوهای مصرف

در بخش خانگی ، بیش از ۷۵ درصد سبد انرژی ایران به گاز اختصاص دارد و در سال‌های اخیر، مصرف آن در این بخش به شدت افزایش یافته است. فرهنگ‌سازی در استفاده بهینه از انرژی، عایق‌کاری ساختمان‌ها و استفاده از لوازم گرمایشی با راندمان بالا می‌تواند به کاهش مصرف گاز و بهینه‌سازی مصرف انرژی کمک کند.

در نهایت، اصلاحات در سیاست‌های انرژی و سوخت ایران، هم از نظر قیمت‌گذاری و هم از نظر مدیریت منابع ، برای رسیدن به پایداری اقتصادی و کاهش قاچاق ضرورت دارد. با اتخاذ راهکارهای مناسب، می‌توان به یک مدل بهینه برای استفاده از منابع طبیعی دست یافت که در عین حال به توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی نیز کمک کند.