بورس کالا؛ راه جدید پولسازی دولت از خودرو

در مورد انحصار و رانت در صنعت خودرو همین بس که عرضه خودرو به شدت در کشور محدود است و تقاضا بسیار بیشتر، دولت هم اجازه واردات خودرو را نمی دهد؛ چرا که خودروسازان اصلی کشور که همه دولتی و خصولتی هستند و با تولید خودروهای بی کیفیت و عهد بوقی بازار را در انحصار خود نگه داشته اند بتوانند تولیدات خود را در ساختارهایی مانند قرعه کشی و لاتاری با قیمت های نجومی به فروش برسانند.

اما این حجم از رانت هیچ وقت چاه ویل خودروسازان را پر نمی کرد و آنها می خواستند به صورت قانونی به سودی بیشتر از اینها دست پیدا کنند.

همان طور که گفتیم عرضه خودرو بسیار کم است و تقاضا زیاد، از این رو یک بازار دلالی در پس لاتاری خودرو ایجاد شد که نرخ ها را در بازار آزاد تا دو برابر نیز افزایش می داد و کار به جایی رسید که خودرو در قرعه کشی و ساختارهای مشابه فقط به دست دلالان می رسید و این دسته از دلالان که برخی از آنها نیز نوچه های همین خودروسازان بودند، از فروش خودرو در بازار آزاد سودهای کلانی به جیب زدند.

شرکت های خودروسازی هم به ریاست یکی از آنها که نمی شود گفت از کجا رئیس این مافیا شده، تصمیم گرفتند که از قافله سود دلالی جا نمانند و دقیقا در زمانی که آب در اقتصاد کشور سربالا می رفت، ماهی خود را از این آب گل آلود گرفتند.

بورس کالا وارد ماجرا شد

درست است که عرضه خودرو به صورت قرعه کشی را در هیچ جای دنیا به جز ایران ندیده بودیم، اما مطمئن باشید دولتمردان ما خلاق تر از این حرفها هستند و حالا شاهد آن هستیم که خودرو در بورس کالا عرضه می شود و مردم باید بروند کد بورس کالا بگیرند و آنجا با هم رقابت کنند تا بتوانند خودرو بخرند.

طنزگونه بودن ماجرا اینجا ختم نمی شود، کار آنجا به چشم می آید که همه دولتی ها و کارشناسان و دارودسته رسانه های شیتیل بگیر دور هم جمع شدند و از این دستاورد دولت در راستای شفافیت و گذر از قیمت گذاری دستوری و دستیابی به بازار آزاد تعریف و تمجید کردند، که کاری صورت گرفته است، کارستان و دیگر صنعت خودرو درگیر قیمت گذاری دستوری نیست.

در پرانتز بگوییم که این قیمت گذاری دستوری، همیشه بر طبق قیمت تمام شده و سود متعارف (البته کمی بیشتر از متعارف) برای خودروسازان صورت می گرفت و بنا به نوسانات اقتصادی، زود به زود هم به روز می شد. اما مشکل این بود که آن سود متعارف به کار خودروسازانی که هفتصد دست عقبه و هزاران خدمه برای چندرغاز تولید دارند، بس نبود.

خلاصه خودروها یکی پس از دیگری به بورس کالا آمدند و اصل ماجرا از اینجا شروع شد.

چرا خودروسازی ها از بورس کالا حمایت می کنند؟

خودروسازی ها در فرایند قرعه کشی و یا پیش فروش، قیمت مشخصی را دریافت می کردند و پس از آن، بعد از چند ماه خودرو را به خریدار تحویل می داند که در قراردادهای بلندمدت، قیمت خودرو به روز حساب می شد و قیمت قطعی برای آن وجود نداشت.

پس از آن کسانی که این خودروها را به دست می آوردند، در بیشتر موارد، خودروهای مذکور را به خریدارانی که می خواستند بلافاصله و بدون چند ماه انتظار خرید کنند، می فروختند. این وسط هم یک سود دلالی به دست می آوردند که رقم چربی هم بود.

حال اما شرایط تغییر کرده، خودروساز خودرو را با همان قیمت پایه در بورس عرضه می کند، پس از آن خریداران قیمت های خود را پیشنهاد می کنند و در نهایت خودروها به بالاترین قیمت که به همان قیمتی که دلال در بازار آزاد خودرو را می فروخت نزدیک است، می فروشند.

در این سازوکار سود دلالی مستقیم به جیب خودروساز می رود و دیگر نیاز نیست برای بهره گیری از سود دلالی به روش های نامتعارف و فراقانونی متوصل شوند و اکنون به صورت قانونی همه سود دلالی را مال خود می کنند.

برای مثال، خودرویی که قیمت تمام شده اش 700 میلیون تومان است، با یک درصد مشخص سود برای خودروساز و باقی هزینه ها، با قیمت یک میلیارد در بورس عرضه می شود، اما از آنجایی که عرضه بسیار کمتر از تقاضا است، با قیمت 2 میلیارد تومان به فروش می رسد و می بینیم که خودروساز یک سود هنگفت و بی زحمت را به دست می آورد. به عبارت ساده تر، خودروساز برای سود بیشتر در این ساختار باید کمتر تولید کند و این یعنی کار کمتر و سود بیشتر.

بورس کالا چه سودی می برد؟

بورس کالا هم در این میان از چند جهت سود می برد. اولین سود بورس کالا این است که ارزش و اعتبار شرکت خود را با تکیه بر همان تعریف و تمجیدها در راستای به اصطلاح شفافیت، بالا می برد.

مساله دوم و مهم تر این است که بورس کالا از تک تک این معاملات قابل توجه، کارمزد می گیرد و هر چقدر عرضه خودرو بیشتر شود و رقابت برای خرید بالاتر برود و قیمت ها بیشتر شود، کارمزدی که بورس کالا از عرضه کننده و خریدار و کارگزار و... می گیرد نیز بیشتر می شود. پس سود بورس کالا هم از این جریان کاملا روشن است و وقتی می بینیم که بورسی ها برای ادامه عرضه خودرو در بورس کالا یقه می درند، نباید تعجب کنیم.

دولت در این بازی پرسود کجای کار است؟

جدای از این که بورس کالا و خودروسازان به بدنه دولت متصل هستند و سود آنها در ساختار اقتصادی کشور ما برابر است با سود دولت باید به این نکته توجه کرد که دولت از این جریان به صورت مستقیم هم سود می برد.

دولت در این سازوکار از ابزار مالیاتی استفاده می کند و جدای از این که از سود خودروساز و بورس کالا مالیات می گیرد، ارزش افزوده ای که از خریدار می گیرد را بر مبنای قیمت نهایی بورس در نظر گرفته است.

به عبارت دیگر وقتی خودرویی با قیمت یک میلیارد تومان در بورس عرضه می شود و پس از رقابت ها 2 میلیارد تومان به فروش می رسد، خریدار موظف است 9 درصد از قیمت 2 میلیارد تومانی را به عنوان مالیات بر ارزش افزوده بپردازد که این خود رقمی چشمگیر خواهد بود. 

بر این اساس، هر خودرویی با هر درصد رقابتی که در بورس کالا به فروش می رسد، به همان میزان درصد نیز دولت بیشتر مالیات بر ارزش افزوده می گیرد. این در حالی است که در پیش از عرضه خودروها در بورس، دولت از همان قیمت تمام شده خودروسازان مالیات می گرفت و دلالانی که خودروها را در بازار آزاد می فروختند از خریداران مالیات نمی گرفتند.

شفافیت و دیگر هیچ

دیدید که در این جریان، شفافیت به صورت جدی حاصل شده است و همه می دانیم که با یک سازوکار من درآودری، خودروساز به دولت و بورس کالا سود می رساند تا از رانت و انحصار موجود بیشترین استفاده را ببرد و دیگر دست دلال را از بازار کوتاه کرده تا خود به سود دلالی برسد. همچنین قیمت گذاری دستوری هم از اقتصاد صنعت خودرو رخت بربسته و اکنون نرخ گذاری آزاد است، اما حواستان باشد که فقط نرخ گذاری آزاد است و مبادا که از واردات آزاد و بازار آزاد واقعی حرف بزنید که خودروسازان عزیزتر از جان دولت ناراحت می شوند. در این سازوکار، بازار تا جایی آزاد است که شما بتوانید رقابت کنید و خودرو را گران تر بخرید، ولی آن قدر هم آزاد نیست که بتوانید بروید و خودتان مثلا خودروی دست دوم را با قیمت یک صدم خودروهای داخلی وارد کنید، آخر می گویند آزادی هم حد و مرزی دارد و اگر بازار بییش از حد آزاد باشد که دیگر نمی شود از آن برای سود بردن یک عده خاص استفاده کرد.

خلاصه این که همه این سازوکار ایجاد شده تا همان نهادهایی که در بالا یاد شد، سود ببرند و دست دلالان خرد را از بازار کوتاه کنند و این وسط می مانند مردم که هم در آن زمان و هم در این زمان، خودرو را به چند برابر قیمت می خرند و روز به روز فقیر تر می شوند؛ فقط این بار تفاوت کار این است که به دولت هم مالیات می دهند!