صفر تا صد معرفی یکی از جواهرات قیمتی معروف در تاریخ ایران باستان

سنگ لاجورد (Lapis Lazuli) یک جواهر گران‌بها است که به دلیل رنگ آبی شگفت‌انگیز و ویژگی‌های زیبای خود به همراه خطوط طلایی، از هزاران سال پیش تاکنون طرفداران زیادی در سراسر جهان داشته است. در گذشته، پودر لاجورد به عنوان یک منبع رنگ آبی استفاده می‌شده و خواص درمانی این سنگ نیز در علم پزشکی به کار می‌آمد.

سنگ لاجورد یا Lapis Lazuli

 این سنگ دارای رنگ آبی تیره با جزئیات طلایی پیریت است و از جواهرهای نیمه قیمتی مشهور و معروف در تاریخ ایران باستان محسوب می‌شده است. در گذشته، لاجورد یکی از کالاهای تجاری ایرانیان بوده و به رنگ آبی شگفت‌انگیز خود معروف بوده است.

دانشمندان ایرانی از قبیل ابوریحان بیرونی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، جوهری نیشابوری و غیره، در مورد خصوصیات این سنگ و خواص درمانی آن بسیاری از آثار ارائه داده‌اند. هنرمندان ایرانی در سده‌های میانی و همچنین هنرمندان اروپایی در دوران رنسانس از لاجورد به عنوان منبعی برای رنگدانه آبی نیلی در نقاشی‌های خود استفاده می‌کردند. امروزه این سنگ برای ساخت جواهرات نیمه قیمتی، آثار هنری، وسایل تزیینی، نقاشی، صنایع و همچنین درمان‌های انرژی‌زا نیز به کار می‌رود.

چرا به این سنگ آبی، لاجورد یا Lapis Lazuli نام داده می‌شود؟

لاجورد یکی از سنگ‌های قدیمی‌ترین و باستانی‌ترین است که توسط انسان به کار گرفته شده است. استخراج و استفاده از این سنگ از بیش از ۲۵۰۰ سال قبل در ایران باستان و همچنین در منطقه فعلی افغانستان رایج بوده است. به همین دلیل نام این سنگ به لاجورد (Lapis lazuli) یا به عبارت دیگر لازورد (lazaward) در عربی و لاژورد (Lajward) در فارسی از واژه‌های باستانی فارسی گرفته شده است. این نام در طول زمان از عربی به لاتین به شکل لاجورد (Lapis) تغییر یافته و با ترکیب کلمه‌های Lapis و Azure (به معنای رنگ آبی تیره و ژرف) به نام لاپیس لازولی یا سنگ آبی لاجورد منتهی شده است.

تاریخچه سنگ لاژورد

لاجورد یکی از سنگ‌های نیمه قیمتی در دوران باستان ایران است. پس از شکست مادها از تیکالت پلیسر سوم، پادشاه آشور در قرن هفتم پیش از میلاد، جمع‌آوری غنایم از جمله الجورد (تا حدود ده تن) انجام داد و کتیبه‌های آشوری به این موضوع اشاره داشته‌اند. در دوران هخامنشیان، از لاجورد با نام (کپوتکه) یاد می‌شده. در کتیبه بنیاد کاخ داریوش کبیر در شوش، اجزاء مورد نیاز برای ساختمان کاخ و منبع آن‌ها ثبت شده است. به گفته شاهنشاه داریوش کبیر در منابع تاریخی آن دوران، لاجورد برای ساخت این کاخ از سغدیه، ناحیه‌ای در آسیای مرکزی که شامل بدخشان است، تأمین می‌شده است. پس از دوره هخامنشی، این سنگ برای تزئین زیورآلات و لعاب استفاده می‌شد. اولین کارهای دستی از لاجورد در پاکستان در قرن چهارم پیش از میلاد به دست آمد و در قرن سوم نیز آثار دست‌ساز مختلفی از این سنگ در مناطقی مانند مصر و میان‌نهرین کشف شد. به دلیل وجود دشت‌های بیابانی مانند دشت کویر و دشت لوت در شرق ایران، کشاورزی در این مناطق کمبود داشت، اما به علت وجود منابع معدنی گوناگون در این نواحی، جمعیت بسیاری در آن‌ها سکونت یافتند. با حفاری در این مناطق، حجم زیادی از سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی از جمله سنگ لاجورد به صورت خام یا تراش داده شده به دست آمدند که این نشان از رونق تجارت این کالا در این مناطق دارد.

وجود مقدار زیادی سنگ لاجورد و تراشه‌های آن در شهر سوخته، دلیل اهمیت تجاری این سنگ در امپراتوری‌های شرقی ایران است که از مناطق گسترده‌ای از کوهستان‌های بدخشان در شرق تا مناطقی مانند مصر در غرب، به تمدن‌های باستانی اطراف خدمت می‌کرده است. احتمالاً سنگ خام از کوهستان‌های سرسنگ بدخشان استخراج می‌شد و پس از تصفیه در کارگاه‌ها، از طریق مسیرهای کرمان و فارس به منطقه شوش و سپس به شهرهای جنوبی میان‌رودان و سفر به دورترین نقاط و حتی از طریق دریا به سومر و مصر صورت می‌پذیرفت.

استخراج لاجورد از اوایل قرن هفتم پیش از میلاد در منطقه بدخشان افغانستان آغاز شد و پس از آن در مناطق دیگری مانند روسیه، پاکستان و برخی نواحی آفریقا نیز یافت شد. منطقه بدخشان با فاصله بیش از ۳۰۰۰ کیلومتر از مصر، منبع لاجورد برای تمدن‌های باستانی مصر، بابل، یونان و روم بود. این سنگ آبی با رنگی خاص در طیف محبوبیت قرار داشت و کشف آثار لاجورد در هرمها نشان‌دهنده تجارت بزرگ این سنگ گران‌بها است. از ۷۵۰۰ سال قبل از میلاد، زیورآلاتی با تزئین مهره‌های لاجورد در تمدن کهن دره سند (در حال حاضر رود سند در پاکستان) یافت شده است.

مورخان باور دارند که ارتباط انسان با سنگ لاجورد به بیش از ۶۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. این سنگ در تمدن‌های باستانی مانند بین‌النهرین، مصر، چین، یونان و روم به عنوان یک گوهر ارزشمند و با اهمیت محسوب می‌شده است.

تشکیل سنگ لاژورد

لاپیس لازولی ترکیبی از مخلوطی از عناصر معدنی مانند پیریت [FeS2] با رنگ طلایی، کلسیت [CaCO3] با رنگ‌های سفید یا خاکستری و لازوریت حاوی کلر با رنگ آبی دارد. معادن سنگ لاژورد در مناطق بسیار مرتفع و با شرایط آب و هوایی دشوار قرار دارند. طبق تحلیل‌های ژئوشیمیایی، لازوریت در اعماق زمین و در نزدیکی به مناطق ماگمایی با دما و فشار بسیار بالاتر از سطح زمین شکل می‌گیرد. ساختار شیمیایی اصلی سنگ لاژورد به منشاء آتشفشانی دارد، همانند سایر مواد معدنی سودالیتی، عناصری چون کلسیم و گوگرد در لازوریت وجود دارند.

باید توجه داشت که سنگ لاژورد همچنین شامل پیریت و کلسیت با مشاهده منشأ آتشفشانی است. طبق نظر یورگنسن و سوخارف (۱۹۸۴)، رسوبات سنگ لاژورد از تعامل سیال‌های شامل گرانیت و مرمر با میزان بالایی از پیریت در شرایط هیدروترمال نتیجه می‌شوند.

در سراسر جهان، یازده منطقه به عنوان معادن سنگ لاژورد شناخته شده‌اند. از جمله مهمترین مناطق افغانستان (بدخشان)، سیبری (مانند ایرکوتسک نزدیک دریاچه بایکال)، پاکستان (تپه‌های چاگای)، تاجیکستان (کوه‌های پامیر)، شیلی و شمال امریکا است. همچنین کمی از این سنگ در مناطقی چون ایتالیا، میانمار و کانادا نیز یافت شده‌اند. با این حال، معدن سنگ لاژورد در منطقه بدخشان افغانستان به عنوان بزرگ‌ترین منبع تاریخی این سنگ به‌شمار می‌رود.

کانی‌شناسی و سنگ‌شناسی لاپیس لازولی

ساختار لاپیس لازولی به ترکیبی از ۲۵-۴۰ درصد لازوریت، کلسیت و پیریت اشاره دارد. این سنگ یک نوع فلدسپات سیلیکاتی است که به دسته سودالیت‌ها تعلق دارد. ساختار معمولاً در زمان شکل‌گیری زمینی به صورت مرمر کریستالی پیدا می‌کند و به دلیل ترکیب پیچیده‌ای که دارد، به عنوان یک سنگ بیشتر از یک کانی شناخته می‌شود. در اصل، لاپیس لازولی اصلی‌ترین ماده‌ی سازنده آن لازوریت است، و باقی ترکیبات از جمله سودالیت، کلسیت، پیریت و سایر مواد معدنی تکمیلی می‌باشند.

لاجورد معمولاً به صورت رگه‌ها یا خورده‌های کوچک تا بزرگ در میان سنگ‌های مرمری یا رگه‌های غیر منظم در سنگ‌های آهکی یافت می‌شود. نقاط طلایی یا برنزی که معمولاً در سنگ لاژورد دیده می‌شوند، ناشی از ناخالصی پیریت هستند که جلوه زیبایی به آن می‌بخشد. همچنین نقاط سفید که در این سنگ مشاهده می‌شوند، معمولاً از کلسیت هستند و افزایش آن‌ها باعث کاهش ارزش سنگ می‌شود.

وزن مخصوص سنگ لاژورد تحت تأثیر میزان ناخالصی پیریت است و اگر درصد پیریت بیشتر باشد، وزن مخصوص آن بین ۲٫۷ تا ۲٫۹ متغیر خواهد بود.

ویژگی‌های گوهرشناسی لاجورد (Lapis lazuli)

ترکیب شیمیایی: سیلیکات آلومینیوم کلسیم سدیم (Na,Ca)8(AlSiO4)6(S,SO4,Cl)

ساختار کریستالی: کریستال‌های مکعبی و متراکم

رنگ: نیمه‌آبی، آبی و بنفش

سختی: از ۵ تا ۵٫۵

ضریب شکست: تقریباً ۱٫۵

دانسیته: میان ۲٫۷ تا ۲٫۹

برگوارگی یا شکستگی: نامشخص (تمایل سنگ به شکستگی در جهتی خاص در سطوح موازی)

شفافیت: مات

ضریب شکست: ۱٫۵

درخشندگی: کدر

ویژگی فلورسانس: قوی

رنگ خاکه: آبی روشن

سنگ‌های مشابه و جایگزین‌های لاجورد (لاپیس لازولی)

فهرست سنگ‌هایی که احتمالاً با لاجورد اشتباه گرفته می‌شوند یا به جای لاپیس لازولی به فروش می‌رسند یا با تغییرات کوچک به لاجورد نزدیک می‌شوند، تقریباً بسیار طولانی است. اگرچه لاجورد در دسته سنگ‌های نیمه قیمتی قرار دارد، اما نمونه‌های طبیعی و تولیدی متعددی برای آن وجود دارد؛ این به دلیل تمایل این سنگ به همراهی با عناصر معدنی دیگر مانند کلسیت، پیریت، سودالیت و هاینیت می‌باشد.

سنگ‌های مشابه و جایگزین‌های طبیعی برای لاجورد

در میان سنگ‌های طبیعی، سودالیت، آزوریت، جاسپر آبی، دومورتیریت و برخی از انواع فیروزه نمونه‌هایی هستند که به‌عنوان لاجورد (Lapis lazuli) شناخته می‌شوند و اشتباهاً به جای لاجورد گرفته یا به فروش می‌رسند. این سنگ‌ها به راحتی با سنگ‌های آبی مات دیگر مانند آزوریت و سودالیت اشتباه می‌شوند. با این حال، آزوریت نسبت به لاجورد سختی کمتری دارد و رنگ تیره‌تری دارد. همچنین سودالیت نیز در مقایسه با لاجورد رنگ محتملی کم‌تر و دانه‌های آن کم‌تر به مرغوبیت نیستند. نیز جاسپر کوهی، هولیت و برخی از انواع عقیق و جاسپر پس از رنگ‌گیری به لاجورد مشابه می‌شوند.

یکی از سنگ‌های رایج که به‌جای لاجورد به فروش می‌رسد، سودالیت‌های بدکیفیت و رنگ‌شده است.

یکی از راه‌های تشخیص سنگ‌های دیگری که به‌جای لاجورد یا به شکل تقلبی به فروش می‌رسند، استفاده از پنبه‌ای آغشته به استون (لاک پاک‌کن) است؛ اگر این پنبه را به پشت سنگ بکشید، رنگ سنگ آن پاک می‌شود. البته این روش به نوع تقلبی بودن رنگ‌گیری و شرایط آن بستگی دارد. در برخی موارد، سنگ‌های لاجورد با کیفیت پایین نیز با رنگ‌گیری بهبود داده می‌شوند. (جزئیات تکنیک‌های بهبود رنگ و کیفیت لاجورد در ادامه توضیح داده شده است.)

تفاوت بین آزوریت و لاجورد (لاپیس لازولی)

کربنات مس خالص به‌راحتی با رطوبت هوا واکنش می‌دهد و در طبیعت، اغلب به‌صورت کربنات هیدروکسید مس [Cu2CO3(OH)2] با نام مالاکیت یا کربنات مس بازی [Cu3(CO3)2(OH)2] با نام آزوریت دیده می‌شود. سنگ آزوریت (Azurite) که همان کربنات مس با فرمول شیمیایی [Cu3(CO3)2(OH)2] است، دارای همان رنگ آبی لاجوردی در طبیعت است.

با این حال، این کانی به‌دلیل حضور عنصر مس (که باعث رنگ آبی در این کانی می‌شود) و همچنین عوامل کربناتی، ممکن است در معرض رطوبت، حرارت و عوامل اکسیده‌کننده قرار گیرد و به اکسید مس II (با رنگ سیاه) تبدیل شود. به همین دلیل، به دلیل ناپایداری در مقابل شرایط هوایی، از این سنگ در مصارف زیبایی استفاده نمی‌شود. لاجورد بدون عنصر مس، مقاوم در برابر شرایط هوایی از جمله گرما و اکسیژن است و رنگ خود را حفظ می‌کند.

پررنگ‌ترین ماده‌های معدنی موجود در لاجورد، لازوریت با فرمول (Na,Ca) 8[(S,Cl,SO 4,OH) 2|(Al 6Si 6O 24)] هستند که به‌دلیل حضور آنیون‌های سولفوردرون، رنگ آبی در آن بلور می‌شود. علاوه بر این، کلر نیز می‌تواند باعث ایجاد رنگ آبی شود. در کاشی‌کاری و نقاشی، آزوریت به‌جای لاجورد مورد استفاده قرار می‌گیرد، و این ممکن است باعث تغییر رنگ سنگ‌ها به سمت سیاه در طول زمان شود. با استفاده از طیف‌سنجی میکرو‌رامان نیز می‌توان تفاوت میان رنگدانه‌های حاصل از لاجورد (سنگ لاجورد) و آزوریت (سنگ آزوریت) را تشخیص داد.

بنابراین، از این توضیحات می‌توان نتیجه گرفت که منبع اصلی لاجورد در بدخشان، افغانستان، قرار دارد و منابع ذکر شده در کتب تاریخی، احتمالاً به‌عنوان منابع معدن مس شناخته شده‌اند. در برخی از منابع، به درستی به بدخشان به عنوان مرکز اصلی تولید لاجورد اشاره شده است.

در نتیجه، با توجه به ویژگی‌های ذکر شده در مورد سنگ آزوریت و ناپایداری کربنات مس در مقابل شرایط حرارتی، سنگ آزوریت در آتش به رنگ سیاه تبدیل می‌شود، که به‌عنوان خصوصیت لاجورد نباید اشتباهی به این سنگ نسبت داده شود. به‌علاوه، وجود عنصر گوگرد در لاجورد باعث تولید بوی خاصی می‌شود که در جواهرنامە نظامی به آن اشاره شده است؛ این بو در حالت تراش و تولید حرارت به مشام می‌رسد. از طرف دیگر، سنگ آزوریت این ویژگی را ندارد، زیرا در ساختار آن عنصر گوگرد وجود ندارد.

سنگ‌ها و تقلبی‌های مصنوعی لاجورد

در میان نمونه‌های مصنوعی یا تولیدی، دو نوع شناخته‌شده وجود دارند: لاجورد گیلسون (Gilson Lapis) که در سال ۱۹۵۴ توسط پییر گیلسون (P.Gilson) با ترکیب اولترامارین، زینک فسفات آبدار، سیلیس و سایر ناخالصی‌ها به شکل پیریت ساخته شد و نام خودش را اختصاص داد؛ همچنین لاجورد سوئیسی (Swiss lapis) که از جاسپر رنگ‌شده با فروسیانید (Ferrocyanide) ساخته می‌شود و لاجورد آلمانی (German lapis) که با فرآوری پودر سنگ یشم تولید می‌شود.

روش‌های تشخیص لاجورد اصلی از تقلبی

یکی از روش‌های تشخیص نمونه‌های سنگ طبیعی از پلاستیک و شیشه، واکنش به تغییر دما است. به طور کلی، سنگ‌های طبیعی نسبت به تغییر دما مقاومت نشان می‌دهند و به نوعی گرما و سردی خود را حفظ می‌کنند. اگر سنگ طبیعی را بگیرید، حس خنکی خواهید کرد و زمانی که آن گرم می‌شود، تا مدتی طول می‌کشد تا گرمای خود را حفظ کند. به عنوان مثال، این ویژگی را می‌توانید در دیگ‌های دیزی‌سنگی مشاهده کنید که پس از برداشته شدن از روی شعله، همچنان در حال جوشش است و گرما را در خود نگه می‌دارد. این روش را برای تشخیص تمامی سنگ‌های طبیعی از نمونه‌های پلاستیکی و شیشه می‌توانید به کار ببرید.

تشخیص رزین و پلاستیک از سنگ طبیعی لاجورد

همچنین نمونه‌های پلاستیکی، رزینی و سایر مواد شیمیایی را می‌توان با شعله و آتش تست کرد. سنگ‌های طبیعی آتش نمی‌گیرند و با قرار گرفتن در معرض حرارت و شعله، شکلشان تغییر نمی‌کند. با این حال، این روش توصیه نمی‌شود، زیرا با تغییر ناگهانی دما، ممکن است سنگ شوک حرارتی بخورد و آسیب ببیند، ترک بخورد یا شکسته شود و یا در رنگ و لمعان تغییر کند. علاوه بر این، با استفاده از این روش، اگر نمونه شما مصنوعی باشد، آسیب می‌بیند و از بین می‌رود و از جلوه ظاهری زیبای آن دیگر استفاده نمی‌توانید کرد. لاجورد طبیعی دارای رگه‌ها و ناخالصی‌های طبیعی (مانند پیریت به رنگ طلایی و مسی یا کلسیت به رنگ سفید) است. بنابراین، نمونه‌های لاجورد با رنگ یکدست و آبی پررنگ مصنوعی و بدون وجود رگه‌ها و ناخالصی‌های طبیعی ممکن است مشکوک به نمایش باشند.

رنگ خاکه‌ی لاجورد آبی روشن است. اگر نمونه‌ای از لاجورد را روی چینی بدون لعاب قرار دهید، اثر آبی آن باقی می‌ماند.

بیشتر بخوانید : چطور جواهرات پلاتینی خود را تمیز کنیم؟

روش‌های علمی تشخیص لاجورد اصلی و منشأ آن

با استفاده از روش‌های نوین علمی تجزیه و تحلیل، به ویژه انواع روش‌های طیف‌سنجی در کنار رشته‌های علمی مانند ژئوشیمی، کانی‌شناسی و باستان‌شناسی، می‌توان به مطالعه خسارت زمانی سنگ لاجورد پرداخت.

منشأ و سرچشمه این سنگ، عمر و سن آن، ارزشی که در طول تاریخ برای انسان داشته است – از جمله در زیورآلات، آثار هنری، مجسمه‌سازی، ابزار، اعتقادات، آیین‌ها و رسوم، تجارت، کاربردهای پزشکی و درمانی، استایل‌ها و روش‌های مختلف استفاده در آثار هنری در جهان – قابل بررسی است.

چندین روش شیمی تجزیه برای تشخیص منشأ و تفاوت طبیعی یا مصنوعی بودن سنگ لاجورد مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله این روش‌ها، استفاده از IR (طیف‌سنجی مادون قرمز) قابل ذکر است. در صورتی که سنگ لاجورد طبیعی باشد، در ناحیهٔ ۲۳۴۰ سانتی‌متر-۱ پیکی در طیف جذبی دارد، در حالی که لاجورد مصنوعی این پیک را ندارد.

برای تعیین منشأ انواع نمونه‌های لاجورد، از روش‌های تجزیه و تحلیل شیمیایی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، تحقیقاتی توسط الکساندروف، ری، اشمیت و بونکر نشان داد که با استفاده از روش‌های ترکیبی EDS و XRD و مشاهدات FEG-SEM، می‌توان فازهای معدنی در سنگ لاجورد نمونه‌های افغانستان، سیبری و شیلی را تشخیص داد. به طور مثال، نمونه‌های افغانستانی دارای محتوای بیشتری از پتاسیم هستند. سنگ‌های لاجورد افغانستان و سیبری در تنوع رنگ و خلوص به یکدیگر نزدیک بوده و سنگ‌های لاجورد شیلی، رنگ آبی کمرنگ و خلوص پایین دارند.

با استفاده از این روش‌ها، می‌توان مشخصات سنگ لاجورد از معادن مختلف در جهان را به عنوان داده‌های استاندارد ثبت نمود و سپس نمونه‌های ناشناخته را با این داده‌ها مقایسه کرده و به منشأ آن‌ها پی برد.

روش‌های بهبود و ارتقاء کیفیت لاجورد

در زمینه بهبود کیفیت لاجورد، روش‌هایی مشابه بهبود فیروزه مورد استفاده قرار می‌گیرند. روش‌هایی مانند رنگ‌آمیزی (استفاده از رنگ‌های خاصی برای تقویت رنگ سنگ)، استفاده از موم و روغن (روش‌های سنتی)، تثبیت با استفاده از اپوکسی و رزین و گاهاً ترکیبی از این روش‌ها به کار می‌رود. روش تثبیت با استفاده از اپوکسی یکی از روش‌های متداول در بهبود سنگ‌های نرم‌تر یا دارای خلل و فرج مانند لاجورد و فیروزه است. این روش علاوه بر بهبود رنگ و کیفیت سنگ، مقاومت و طول عمر آن را نیز افزایش می‌دهد و به عنوان یک لایه‌ی محافظ برای سنگ و نگین عمل می‌کند.

قیمت لاجورد، ارزش‌گذاری و خرید این سنگ قیمتی

افرادی که در خرید و فروش و همچنین تراش سنگ لاجورد نقش دارند، این سنگ را به سه دسته ارزشی و طبقه‌بندی می‌کنند: لاجورد نیلی، که بهترین کیفیت رنگ و جنس را دارد؛ لاجورد آسمانی که شامل لاجورد آبی کم‌رنگ می‌شود و لاجورد سبز که گاهاً با فیروزه اشتباه گرفته می‌شود.

نمونه‌های با کیفیت‌ترین لاجورد از معادن در شمال شرق افغانستان، به خصوص ولایت بدخشان، استخراج می‌شوند. فرآوری و سورت‌بندی (دسته‌بندی بر اساس کیفیت و اندازه) این نمونه‌ها در هند، پاکستان و تا حدی در افغانستان و ایران انجام می‌شود و به بازارهای مختلف ارسال می‌گردد. به طور کلی، لاپیس لازولی نوع افغان یا پرشین، که دارای رنگ آبی تیره به سمت بنفش می‌باشد (آبی لاجوردی یا آبی کاربنی)، بهترین نوع لاجورد را تشکیل می‌دهد. به طور کلی، هرچه رنگ آبی آن تیره‌تر و خالص‌تر باشد و خلوص کلسیت سفید در آن کمتر باشد، ارزش آن بیشتر می‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب تنسوخ نامه ایلخانی، در ذکر صفات لاجورد خوب می نویسد: لاجوردی که در آن نقاط زر بتوان دید و هر چه صاف تر و خوش رنگ تر و در آن نقاط سفید کمتر باشد، بهتر است. کیفیت سنگ‌های لاجورد گاهاً با استفاده از یک ویژگی توصیف می‌شوند که به محلی خاص اشاره دارد. این اصطلاح به‌طور معمول برای اشاره به لاجوردی با رنگ آبی مایل به سبز استفاده می‌شود.