تاریخچه استفاده از زیورآلات در دوره های تاریخی مختلف در ایران

در این مطلب سعی داریم به بررسی رویکردها جامعه ایرانی در مقابل زیورآلات و جواهرات در دوره‌های مختلفی تاریخی بپردازیم و روند پیشرفت و گسترش این صنعت را در تاریخ ایران مطالعه کنیم.

ایران قطب تاریخی زیور‌آلات

نشانه‌ّهای زیادی از ساخت و استفاده زیورآلات در حکومت‌ها و دوره‌های مختلف در بین آثار تاریخی مشاهده می‌شود. زیورآلات سنتی ایران نقش و نگارهای زیبا و خاصی را در برداشته است و امروزه بسیاری از آن‌ها به عنوان شیء عتیقه در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شود. برای ساخت این زیورآلات از موادی مثل طلا، مس، نقره و سنگ‌های براق استفاده شده است. کشور ایران از دیرباز صاحب معادن سنگی و فلزی مختلف بوده است و به همین علت در آثار فرهنگی به جا مانده از گذشته، تعداد زیادی از وسایل تزئینی و زیور‌آلات وجود دارد که با استفاده از سنگ‌ها و فلزات گران‌بها ساخته شده‌اند.

از طرفی ایران به دلیل برخورداری از تاریخ کهن و تمدن تحسین‌برانگیز، همیشه در نوآوری و امور اجتماعی پیشرو بوده است. به همین دلیل توجه به زیبایی و اجسام جذاب جزو خصوصیات تمدن ایرانی است که باعث شده امروزه تمدن ایران باستان به عنوان یکی از خواستگاه‌های ساخت زیورآلات و جواهر شناخته شود.

به طور کل می‌توان تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران را به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم کرد: ایران قبل از اسلام و ایران بعد از اسلام.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران قبل از اسلام

از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح، ایرانیان با بهره‌گیری از مهره‌های رنگی و فلزاتی همچون مس دستبندها، گردنبندها، پابندها و قطعات مختلف دیگری می‌ساختند که برای مردان و زنان قابل استفاده بود. در گذشته زیورآلات توسط مردان نیز استفاده می‌شد اما امروز بانوان مخاطبان اصلی این صنعت هستند.

دوره هخامنشیان

در دوره هخامنشیان زیورآلات با توجه به سنت‌ها و آیین‌های باستانی و مذهبی ساخته می‌شد. بسیاری از این قطعات در قالب بازوبند، دستبند، پلاک، انگشتر، شمسه و … کشف شده است یا آثار آن در نگاره‌ها و حکاکی‌های بجا مانده از آن دوران قابل مشاهده است. در این دوره توجه ویژه‌ای به سنگ‌های گران‌بها شد. همچنین در زمان هخامنشیان کوروش کبیر برای اولین بار سکه طلا را ضرب کرد که با نام داریک در تاریخ ثبت شد. تا قبل از این دوره از سکه‌های مسی و نقره برای تبادل ارزش استفاده می‌شد.

دوره اشکانیان

در این دوره طراحی‌های باشکوه‌تر و زیباتر شد. ساخت زیورآلات در دوره اشکانیان توسعه یافت و اجسام کوچک اهمیت زیادی پیدا کردند. همچنین از زیور‌آلات برای تزئین فضا نیز استفاده شد و علاقه پارتیان به درخشان سازی، باعث ساخت قطعاتی شد که همچنان از درخشندگی بالایی برخوردارند.

دوره ساسانیان

این دوره را می‌توان به عنوان سرآمد تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران قبل از اسلام دانست. در زمان ساسانیان مواد مختلفی به عرصه ساخت زیورآلات اضافه شدند و طلا به عنوان اصلی‌ترین بخش جواهرات و زیورآلات جلوه زیبایی به قطعات ساخته شده در این دوره داد. علاقه شدید پادشاهان به استفاده از زیورآلات طلا و تلفیق طلا با سنگ‌های قیمتی از دیگر دلایل رشد صنعت زیورآلات ایران باستان در دوره ساسانیان بوده است.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران بعد از اسلام

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، هنرهای مختلف نیز تحت تاثیر اسلام قرار گرفت. در حقیقت علاوه بر تلفیق هنر ایران و اسلامی، آداب و رسوم مسلمانان و اعراب نیز نقش مهمی در تعیین مسیر هنرمندان این دوره داشت. بسیاری از زیورآلات و جواهرات برای مدح و ستایش افراد  و مفاهیم برجسته دینی ساخته می‌شد و به جای آن که شاهد اشیای قیمتی در کاخ‌ها و خانه‌های سلطنتی باشیم، شاهد استفاده از فلزات گران‌بها و سنگ‌های قیمتی برای میناکاری، برجسته‌کاری و نقاشی دیواره‌ها و سطوح مساجد و مکان‌های زیارتی بودیم.

تا قبل از ورود اسلام به ایران تکنیک‌های کلاسیک روم شرقی به کمک هنرمندان آمده بود تا در روند ساخت زیورآلات استفاده شود و بعد از گسترش اسلام در ایران، شاهد ترکیبی از سنت ایرانی، تکنیک غربی و مفاهیم اسلامی در ساخت آثار هنری و به تبع آن زیورآلات بودیم.

دوره تیموریان

شاهان این دوره علاقه زیادی به زیورآلات داشتند و در بنا‌های به جا مانده از آن دوره می‌توان آثار این موضوع را به وضوح دید. در این دوره زنان از زیورآلات برای موی خود بهره می‌گرفتند. تیموریان باعث شدند زیورآلات در بین مردم عادی نیز رواج پیدا کند و به عنوان یک وسیله تزئینی برای عموم جامعه پنداشته شود.

دوره صفوی

مینیاتورهای باقی مانده از دوره صفوی نشان می‌دهد که این حکومت اهمیت زیادی برای زیورآلات و جواهرات قائل بود. دوره صفوی یکی از دوره‌های باشکوه تاریخ ایران از نظر معماری و فرهنگی است و زیورآلات نیز در این دوره دچار تغییر و تحولات زیادی شدند. این دوره جزو آخرین دوره‌هایی بود که همچنان آثار مفاهیم اسلامی و سنتی بر تکنیک‌های مدرن و غربی برتری داشت و زیورآلات نیز با توجه به آداب و رسوم آیینی ساخته می‌شد. شاید بتوان این دوره را پایانی برای تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران به شکل سنتی دانست. پس از دوره صفویه هنر غربی توانست نقش زیادی در طراحی اجسام مختلف از جمله زیورآلات بازی کند.

دوره قاجاریه

متاسفانه در این دوره فرهنگ و هنر ایرانی دستخوش تغییرات زیادی شد و سبک غربی مورد حمایت شاهان قجری قرار گرفت. در دوره قاجاریه همانند بسیاری از سرمایه‌های دیگر کشور، زیورآلات سنتی و کهن مورد بی‌توجهی قرار گرفتند. به عقیده بسیاری واژه «مُد» در این دوره وارد فرهنگ زبان جامعه ایرانی شد و پس از شاهان و درباریان، به مرور مردم نیز تحت تاثیر ظواهر زیبای ساخته‌های غربی قرار گرفتند.

حکومت قاجاریه کاملا علنی به دنبال تلفیق سبک هنر ایران با سبک غربی بود و این موضوع تا جایی پیش رفت که آثار هنری ایران هویت خودش را تا حد زیادی از دست داد. گرچه از آن دوران آثار فرهنگی و هنری بسیاری به یادگار مانده است اما با مطالعه دقیق تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران متوجه می‌شویم پس از دوره قاجاریه دیگر اثری از زیورآلات سنتی و باستانی مشاهده نشده و تا حد بسیار زیادی سبک کاری هنرمندان دچار تغییر شده است.