چرا ایران با 190 کشور قطع ارتباط کرد؟
اقتصاد 100- وابستگی ایران به چند کشور خاص در تجارت خارجی، اقتصاد کشور را از فرصت‌های متنوع محروم کرده است؛ به‌طوری‌که ۸۴ درصد از صادرات ایران تنها به پنج مقصد محدود می‌شود. این تمرکز تجارت، خطرات اقتصادی را در برابر بحران‌های جهانی افزایش می‌دهد.
در حال حاضر، تجار ایرانی در بازار نزدیک به ۱۹۰ کشور فعالیت چندانی ندارند. همچنین ایران برای کسب درآمد ارزی تنها به چند کشور متکی است. این در حالی است که آمارهای جهانی نشان می‌دهند که بسیاری از کشورها، حتی با داشتن اقتصاد تک‌محصولی، تلاش دارند تا مقاصد صادراتی خود را متنوع کنند. این راهکار خطرات ناشی از جنگ‌های تجاری، حوادث طبیعی و رکودهای اقتصادی را کاهش داده و مقاومت اقتصادی کشورها را افزایش می‌دهد.
چرا تنها ۱۰ کشور مقصد صادرات ایران هستند؟
در سال ۱۴۰۲، ایران حدود ۴۹ میلیارد دلار کالای غیرنفتی و ۳۵ میلیارد دلار نفتی صادر کرده است. چین، عراق، امارات، ترکیه و هند پنج مقصد اصلی صادرات ایران بوده‌اند. سهم این کشورهای محدود از صادرات غیرنفتی ایران به ۷۳ درصد و از کل صادرات به ۸۴ درصد می‌رسد. در مجموع، ۱۰ کشور اصلی بیش از ۹۳ درصد تقاضای صادرات ایران را به خود اختصاص می‌دهند، درحالی‌که بیش از ۱۹۰ کشور دیگر تنها ۷ درصد از صادرات ایران را دریافت می‌کنند.
تمرکز زیاد و خطرات آن
بیش از ۲۸ درصد از صادرات غیرنفتی ایران به مقصد چین انجام می‌شود، حال آنکه سهم صادرات ایران به هند که پنجمین مقصد صادراتی است، تنها ۴.۴ درصد است. این نشان‌دهنده عدم تنوع در تجارت خارجی ایران است. چنین وضعیتی، اقتصاد ایران را در برابر بحران‌های احتمالی در اقتصاد این کشورها بسیار آسیب‌پذیر می‌کند. اگر کشورهای اصلی مانند چین یا عراق دچار بحران شوند، تأثیر مستقیم آن به اقتصاد ایران منتقل خواهد شد.
چالش‌های تجاری ایران
تمرکز صادراتی ایران به تشدید تحریم‌ها مربوط می‌شود. در ۹ ماه نخست سال ۱۴۰۳، ایران تنها به ۵ کشور نزدیک به ۷۶ درصد صادرات داشته است. در این میان، چین و عراق با ۴۷ درصد، اصلی‌ترین خریداران کالای ایرانی بوده‌اند. این تمرکز بالا باعث شده است که اگر اقتصاد این کشورها تغییر کند، یا حتی کالاهای وارداتی خود را دگرگون کنند، اقتصاد ایران به سرعت دچار مشکل شود.اقتصاد تک‌محصولی و تهدیدات آن
نمونه‌هایی از کشورهای تک‌محصولی دیگر نشان می‌دهد که تمرکز بر تعداد کمی از مقاصد صادراتی، آسیب‌پذیری بزرگی برای اقتصاد کشورها است. به عنوان نمونه، عراق به دلیل رشد زیرساخت‌های داخلی خود نیاز به محصولات خاصی مانند سیمان از ایران را در آینده کاهش می‌دهد. این تغییرات می‌تواند وابستگی ایران به چند کشور را تبدیل به ابزار فشار سیاسی دیگر کشورها کند. چنین مسائلی استعداد تأثیرگذاری منفی بزرگی بر امنیت اقتصادی و سیاسی ایران دارد.
نگاه به مثال‌های موفق در صادرات
ترکیه یکی از مثال‌های موفق در تنوع مقاصد صادراتی است. این کشور با بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار صادرات، محصولات متنوعی را به بیش از ۲۰۰ کشور صادر می‌کند. در ترکیه، سهم ۱۰ مقصد اصلی صادراتی فقط ۴۸ درصد است و هیچ کشوری بیش از ۱۰ درصد صادرات این کشور را دریافت نمی‌کند. آلمان، ایالات متحده و عراق از خریداران اصلی ترکیه هستند.
مالزی نیز موفق بوده است. در سال ۲۰۲۲، این کشور ۳۵۰ میلیارد دلار صادرات را بین بیش از ۲۰۰ کشور توزیع کرده و بسیاری از مقاصد آن چین و ایالات متحده هستند. این مثال‌ها نشان می‌دهند که تنوع‌بخشی در مقاصد صادراتی و ارتباط با کشورهای مختلف می‌تواند موفقیت اقتصادی را تضمین کند.
آیا اقتصاد تک‌محصولی ایران تکرارشدنی است؟
برخی معتقدند تمرکز صادراتی نتیجه طبیعی اقتصاد تک‌محصولی ایران است. اما کشورهایی مانند قطر نشان داده‌اند که اقتصاد تک‌محصولی هم می‌تواند متنوع باشد. قطر بیش از ۹۰ درصد صادراتش مربوط به گاز و نفت است، اما مقاصد صادراتی خود را به ۱۰ کشور اصلی تقسیم کرده است. کشورهای دیگری مانند شیلی و اندونزی نیز نشان داده‌اند که باوجود صادرات معدنی یا محصولات خاص، توانسته‌اند مقاصد متعددی برای کالاهای خود بیابند.درس‌هایی برای سیاست‌گذاران
تنوع‌بخشی در تجارت خارجی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. تجربه آمریکا و تغییر رویکرد تجاری این کشور نسبت به مکزیک و کانادا نشان می‌دهد که رابطه تجاری پایدار ممکن است در هر لحظه تغییر کند. برای ایران، همچنین بسیار مهم خواهد بود که از وابستگی به چند کشور خاص فاصله گرفته و سیاست‌های صادراتی متنوعی را به‌کار گیرد.
جدول مقایسه‌ای: مثال کشورهای موفق در صادرات
کشور مجموع ارزش صادرات تعداد مقاصد اصلی مقاصد متنوع| ترکیه | ۲۵۰ میلیارد دلار | ۱۰ کشور | بیش از ۲۰۰ کشور |
| مالزی | ۳۵۰ میلیارد دلار | ۱۰ کشور | بیش از ۲۰۰ کشور |
| قطر | بالغ بر ۹۰٪ نفت و گاز | ۱۰ کشور | کشورهای متنوع |
