تأثیر تغییر اقلیم بر ظهور و سقوط تمدن‌های غرب آسیا

به گزارش گروه دانش و فناوری به نقل از ایرنا، محققان تغییرات تاریخی بارش و پوشش گیاهی جنوب شرقی ایران را در ۴ هزار سال گذشته بررسی کرده‌اند. این پژوهش آسیب‌پذیری جوامع انسانی را در برابر نوسانات اقلیمی برجسته می‌کند.

امروز بیشتر ایران کویر است، اما قبلاً، کل منطقه قبل از تغییر الگوهای موسمی، بارندگی زیادی را تجربه کرده بود. از اواخر عصر برنز تا اواخر دوران باستان، ایران در مرکز تحولات سیاسی و اقتصادی چشمگیری در منطقه قرار داشت.

حدود ۴۲۰۰ سال پیش، در تپه کُنار صندل در نزدیکی جیرفت، یک جامعه عصر مفرغ آغازین وجود داشت. کشاورزی رونق گرفت و یک مجموعه شهری تا حدی در این مکان حفاری شد. جویانتو روث (Joyanto Routh)، سرپرست پژوهش، می‌گوید: چیزی باعث فروپاشی این جامعه بسیار توسعه‌یافته عصر مفرغ شد و ما علاقه‌مند بودیم دریابیم این جامعه چگونه بوده است.

محققان لایه‌های زغال‌سنگ نارس را با استفاده از روش کربن-۱۴ تاریخ‌گذاری کردند. کربن-۱۴ یا رادیوکربن یک ایزوتوپ پرتوزای کربن است که هسته اتم آن دارای ۶ پروتون و ۸ نوترون است. وجود کربن-۱۴ در مواد ارگانیک پایه و اساس روش تاریخ‌گذاری رادیوکربن است. دانشمندان از ویژگی رادیواکتیویته‌ عناصر بخصوصی مانند کربن ۱۴ برای اندازه‌گیری قدمت اجسام استفاده می‌کنند. آن‌ها همچنین با تجزیه‌وتحلیل عناصر کمیاب، گرده گیاهان و نشانگرهای زیستی و ترکیب‌ آن‌ها با داده‌های باستان‌شناسی تلاش کردند دریابند چه گیاهان و جانورانی در دوره‌های مختلف در این منطقه زندگی می‌کردند.

در غیاب سوابق تاریخی، ردیابی این علایم می‌تواند سرنخ‌هایی به دست محققان بدهد تا دریابند آیا مردم در آنجا زندگی می‌کردند یا خیر، آیا چیزی کشت می‌کردند یا خیر و اگر کشاورزی می‌کردند، چه چیزی می‌کاشتند. محققان با استفاده از این اطلاعات توانستند گرم یا سرد، مرطوب یا خشک بودن اقلیم را بازسازی کنند. در دوره‌های مرطوب، مردم بیشتر به کشاورزی می‌پرداختند تا غذا را تأمین کنند و جامعه رونق می‌گرفت. مردم در دوره‌های خشک به سبک زندگی عشایری روی آوردند و سکونتگاه را رها کردند؛ اما با از سرگیری شرایط مساعد بازگشتند.

محققان دریافتند این منطقه دوره‌های مرطوب و خشک متناوبی را تجربه کرده است. آن‌ها پی بردند که فعالیت‌های کشاورزی فشرده حدود ۳۹۰۰ تا ۳۷۰۰ سال پیش آغاز شده است که مصادف با آب و هوای نسبتاً مرطوب در دره جیرفت است. در مقابل، ۳۳۰۰ تا ۲۹۰۰ سال پیش، آب و هوای دره بسیار خشک و بادخیز بود و کشاورزی تقریباً متوقف شده بود. خشک‌ترین دوره در دره جیرفت، حدود ۳۲۰۰ سال پیش مصادف با اواخر عصر مفرغ در کُنارصندل بود. حدود ۶۰۰ سال بعد، امپراتوری‌های ایران با دو پادشاهی قدرتمند در تاریخ اوراسیا ظهور کردند: امپراتوری‌های هخامنشی و ساسانی. به گفته محققان، زمانی که امپراتوری‌های هخامنشی و ساسانی در اوج بودند، کشاورزی رونق داشت و آذوقه‌ زیاد بود.

اقلیم همیشه نقشی اساسی در خاورمیانه داشته است و این چیزی است که همیشه در نظر گرفته نمی‌شود. باستان‌شناسان معتقدند که این امپراتوری‌ها به دلیل ضعف جانشینان، طاعون و توسعه سیاسی و نظامی سقوط کردند. آن‌ها عموماً اقلیم را که یک عامل محرک در پس این تغییرات است، نادیده می‌گرفتند.

جویانتو روث می‌گوید: باید در نظر بگیرید یک جامعه کشاورزی ممکن است به دلیل تغییر الگوی موسمی و کمبود شدید آب دیگر نتواند غلات بکارد. این موضوع اثر آبشاری داشت که منجر به تمرکززدایی از قدرت و در نهایت نابودی یا رهاکردن بسیاری از شهرک‌ها در منطقه شد.

اگرچه محققان درباره ارتباط موفقیت این امپراتوری‌ها با نوسانات اقلیمی مطمئن نیستند، اما استدلال می‌کنند که این همبستگی‌ها اهمیت ترکیب شواهد دقیق از تغییرات اقلیمی را با زمینه‌های باستان‌شناسی و تاریخی نشان می‌دهد تا بتوان تعامل بین عوامل مختلفی را کشف کرد که ممکن است پیش از این بر روی تمدن‌ها تأثیر گذاشته‌ باشند.