فقر و نابودی محیط زیست ایران در مسیر اشتباه "خودکفایی" / باید سه ساله صنایع را توسعه دهیم تا از کشورهای منطقه عقب نمانیم

به گزارش اقتصاد100، رسیدن به مرحله خودکفایی در حوزه های مختلف، زمانی یک ارزش والا تلقی می شود که کشور مجبور نباشد بخش زیادی از منابع خود را برای رسیدن به این هدف به هدر دهد. این در حالی است که از نظر بسیاری از کارشناسان اقتصادی، تلاش ایران برای رسیدن به خودکفایی گندم و برخی از دیگر محصولات کشاورزی، ضربه مهلکی به محیط زیست و منابع آبی ایران وارد کرده است. همچنین تلاش برای خودکفایی ایران در خودروسازی، نتیجه ای جز تولید خودروهای بی کیفیت در کشورمان نداشته است. حمید آصفی، پژوهشگر اقتصاد سیاسی می گوید که در چنین شرایطی سر دادن شعار خودکفایی نه تنها ارزشمند نیست، بلکه ضربه زدن به منافع ملی و اقتصاد ایران تلقی می شود.

چگونه "خودکفایی" به اقتصاد ایران ضربه زد؟

سال هاست که واژه «خودکفایی» به یکی از اصلی ترین شعارهای صنعت و کشاورزی کشور تبدیل شده است و بسیاری از مسئولان به دنبال آن هستند که در بسیاری از زمینه هایی که پتانسیل آن در کشورمان وجود دارد یا حتی وجود ندارد، ایران خودکفا شود. در همین راستا تلاش های زیادی برای خودکفایی کشور در عرصه های گندم، خودروسازی، داروسازی و ... انجام شده که البته در بسیاری از موارد این تلاش ها به جای سود، ضررهای زیادی را برای کشور به همراه داشته است.

به عنوان مثال تلاش برای خودکفایی در عرصه گندم منجر به مصرف بیش از حد آب در حوزه کشاورزی، تبدیل کاربری اراضی طبیعی و مرتعی به مزرعه و وارد شدن فشار نامناسب بر اکوسیستم کشور شده است و در عین حال کشورمان کمتر توانسته به خودکفایی واقعی در تولید گندم دست یابد. همچنین تلاش برای خودکفایی در خودروسازی منجر به ایجاد انحصار در این صنعت و تولید خودروهای بی کیفیتی شده است که این روزها حتی مسئولان نیروی انتظامی نسبت به آن انتقادات شدیدی را وارد می کنند.

ایده خودکفایی؛ برخاسته از بلوک شرق

حمید آصفی، پژوهشگر اقتصاد سیاسی نیز در گفت و گو با رکنا ریشه ایجاد تفکر لزوم رسیدن به خودکفایی در تولید محصولات گوناگون در کشورهای مختلف را در جنگ سرد دانست و اظهار داشت: در دوران جنگ سرد که جهان کمونیستی با جهان سرمایه داری در تقابل قرار داشت، کشورهایی که می خواستند از زیر یوغ استعمار غرب خارج شوند، به دنبال رسیدن به خودکفایی در تولید کالاهای مختلف بودند. در واقع می توان گفت لزوم رسیدن به خودکفایی در تولید کالاها، ایده ای است که در ابتدا از سوی اردوگاه شوروی و در جهت مقابله با امپریالیسم مطرح شد.

وی افزود: کشورهای بلوک شرق در دوره جنگ سرد در درجه اول به دنبال خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی بودند، زیرا اعتقاد داشتند جهان سرمایه داری به دنبال آن است که از طریق محاصره غذایی کشورهای کمونیستی، آنها را به زانو درآورد، بنابراین آنها تاکید داشتند که باید برای تامین امنیت غذایی، در تولید محصولات کشاورزی به‌ویژه کالاهای اساسی به خودکفایی رسید.

این پژوهشگر اقتصادی ادامه داد: کشورهای کمونیستی بعد از کشاورزی به دنبال خودکفایی در صنایع مادر از جمله فولاد و سایر صنایع معدنی بودند، برای این که تا حد ممکن می خواستند خودشان را از کشورهای امپریالیستی بی نیاز کنند. به همین دلیل است که در کشورهای بلوک شرق در دوران جنگ سرد شاهد توسعه بسیاری از صنایع سنگین بودیم.

تئوری خودکفایی چگونه وارد ایران شد؟

آصفی با تاکید بر نفوذ تفکر لزوم رسیدن به خودکفایی در تولید کالاهای مختلف از بلوک شرق به ایران در سال های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی گفت: با توجه به این که در سال های ابتدایی انقلاب جریانات چپ سیاسی در صحنه سیاست گذاری کشور حضور داشتند، پیروان این جریان توانستند این تاثیر را روی سیاست گذاران کلان کشور بگذارند که لازم است ایران در عرصه هایی از جمله کشاورزی و صنایع سنگین به خودکفایی برسد.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: بعد از این که جریانات چپ از صحنه سیاست کشور کنار رفتند، تئوری های آنها همچنان در ذهن بخشی از مردم باقی ماند و به همین دلیل بسیاری از مسئولان کشور در آن دوران مصمم شدند که ایران در تولید کالاهای اساسی به‌ویژه گندم به خودکفایی برسد و بعد هم تفکر لزوم رسیدن به خودکفایی به عرصه های صنعتی از جمله خودروسازی، فولاد و سایر صنایع معدنی رسید.

 وی در ادامه تاکید کرد: وقتی خودکفایی از نظر تئوریک در کشور ما به یک ارزش محسوس تبدیل شد، دیگر مسئولان کشور مسائلی مثل هزینه فایده، معادلات اقتصادی و قیمت تمام شده تولید یک محصول برایشان مهم نبود، بلکه فقط به دنبال آن بودند که ایران در عرصه های مختلفی از جمله تولید گندم یا خودروسازی به خودکفایی برسد، به همین دلیل ما حاضر شدیم به محیط زیست و اقتصاد ایران را برای رسیدن به خودکفایی در برخی کالاها فدا کنیم.

ضربه خوردن منابع آبی ایران با تلاش بیش از حد برای خودکفایی در کشاورزی

آصفی با بیان این که تلاش برای رسیدن به خودکفایی در دوره جنگ سرد قابل درک بود، اما اکنون دیگر نباید در این جهت تلاش کرد، اظهار داشت: در دوران بعد از جنگ سرد شاهد آن هستیم که جهان تقریبا اقتصاد یک پارچه ای پیدا کرده است که در آن قطب های اقتصادی دیگری به جز بلوک شرق و غرب ایجاد شده اند. در چنین شرایطی هم کشورها به جای تلاش برای رسیدن به خودکفایی به تعاملات بین المللی آزاد روی آورده اند و حتی آمریکا هم 70 درصد کالاهای دانش بنیان خود را از کشورهای دیگر وارد می کند.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: در شرایط موجود که ما با تعاملات بین المللی می توانیم بسیاری از کالاهای اساسی مورد نیاز خود را تهیه کنیم، تلاش برای رسیدن به خودکفایی در برخی عرصه ها عملا اتلاف منابع و از دست دادن فرصت های پیشرفت ایران در عرصه های دیگر است؛ به طور مثال، وقتی ما در سال های اخیر با تشدید تبعات سوء ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه شده ایم و با بحران آب و فرونشست زمین روبه‌رو هستیم، دیگر نباید بر خودکفایی در عرصه کشاورزی از جمله تولید گندم اصرار کنیم.

وی در ادامه تاکید کرد: در شرایطی که اصرار بیش از حد بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی مختلف ضربه های مهلکی را به منابع آبی و محیط زیست کشور وارد کرده است، سر دادن بیش از حد شعار خودکفایی نوعی ضربه زدن به منافع ملی تلقی می شود، زیرا سر دادن این شعار ایران را از پیشرفت در صنایع مدرنی که در آن کالاهای با ارزش افزوده بالا تولید می شود، بازداشته و عملا اقلیم کشورمان را به نابودی کشانده است.

تولید کالاهای با ارزش افزوده بالا، زمینه ساز رسیدن به رفاه اجتماعی

آصفی با اشاره به رشد علمی پرشتاب کشور در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی گفت: ما در سال های پس از انقلاب در بسیاری از عرصه های علمی از جمله حوزه های مهندسی پیشرفت کردیم، اما متاسفانه هنوز نتوانسته ایم از این پیشرفت علمی، راهکاری مناسب جهت درآمدزایی بیشتر برای ایران استخراج کنیم. به طور مثال، ما از نظر تعداد تحصیلکردگان، پنجمین قدرت مهندسی جهان محسوب می شویم، اما هم اکنون بسیاری از فارغ التحصیلان رشته های مهندسی در کشور ما بیکار هستند، زیرا ما هنوز نتوانسته ایم وارد عصر اقتصاد دانش بنیان شویم تا از تحصیلکردگان رشته های علمی گوناگون برای توسعه اقتصادی استفاده کنیم.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: در عصر اقتصاد دانش بنیان کالاهایی می توانند به تولید انبوه ثروت بینجامند که مصرف کننده منابع نباشند، اما مصرف کننده دانش باشند و تولید آنها به افراد متخصص و نه کارگران ساده احتیاج داشته باشد. بر همین اساس ما دیگر نباید به دنبال خودکفایی در تولید کالاهای اولیه باشیم، بلکه باید به تولید آن دسته از محصولات نهایی بپردازیم که ارزش افزوده بیشتری را به همراه دارند و صادرات آنها می تواند درآمدزایی مضاعفی را برای کشورمان به همراه داشته باشد.

وی در ادامه تاکید کرد: ما زمانی باید به دنبال سیاست گذاری برای رفاه اجتماعی باشیم که بتوانیم کالاهای با ارزش افزوده بیشتر را در کشورمان تولید کنیم و در غیر این صورت، برنامه ریزی برای رسیدن به رفاه، نتیجه ای جز توزیع بیشتر فقر ندارد، چون تا زمانی که کالاهای نهایی با ارزش افزوده بالا در ایران تولید نشود، عملا شاهد رشد اقتصادی کشور و افزایش محسوس درآمد سرانه مردم نخواهیم بود.

به جای خودکفایی در خودروسازی باید با خودروسازان پیشرفته همکاری کنیم

آصفی در همین راستا، قدرت بالای ایران در عرصه های مهندسی را یکی از مهمترین مزیت های نسبی کشور برای پیشرفت توصیف کرد و گفت: تحصیلکردگان ایرانی در زمینه های مختلف مهندسی حتی در همین صنعت خودروسازی که زیرساخت های آن به 50 سال گذشته بازمی‌‌گردد، دارای هوش و استعداد بالایی هستند و می توانند رقابتی جدی را با کشورهای پیشرفته جهان داشته باشند، به شرط آن که ما بتوانیم با توسعه تعاملات بین المللی زیرساخت های صنعت خودروسازی کشور را به‌روزرسانی کنیم.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: صرف نظر از زیرساخت ها، دانش موجود در کشور ما نیز در بسیاری از عرصه ها بخصوص حوزه های مهندسی قدیمی به نظر می رسد. برای به‌روزرسانی دانش، فناوری و زیرساخت های صنعتی موجود در کشور نیز ما چاره ای نداریم جز این که اولا با کشورهای پیشرفته جهان تعاملات بین المللی داشته باشیم و ثانیا کشور را به ثبات سیاسی و اقتصادی برسانیم. در عرصه خودروسازی نیز ما باید به جای تلاش برای رسیدن به خودکفایی، همکاری های خود با خودروسازان پیشرفته را گسترده کنیم.

وی در ادامه تاکید کرد: صنعت خودروسازی ایران زمانی به پیشرفت خواهد رسید که ما بتوانیم با خودروسازان مهم جهان قراردادهای بین المللی امضا کنیم تا هم خودروسازان ما به جای خودروهای بی کیفیت کنونی به تولید خودروهای پیشرفته بپردازند و هم ایران بتواند خودروهایی تولید کند که نه فقط در ایران بلکه در سراسر جهان مشتری داشته باشد تا به این ترتیب صنعت خودروسازی ما به یک صنعت درآمدزا برای کشور تبدیل شود.

ایران باید در مدت سه سال 500 میلیارد دلار سرمایه گذاری

آصفی، بستن قراردادهای بلندمدت با کشورهای دارای صنایع پیشرفته را از جمله راهکارهای توسعه اقتصادی کشورمان برشمرد و گفت: ایران باید به جای تلاش برای رسیدن به خودکفایی در عرصه هایی که حاصل آن چیزی جز تخریب محیط زیست و از دست رفتن فرصت های نو نیست، به امضای قرارداد با کشورهای دارای صنایع پیشرفته بپردازد. در این زمینه نیز ما می توانیم علاوه بر استفاده از ظرفیت موجود برای توسعه خودروسازی، به جذب سرمایه گذاری خارجی در توسعه صنایعی از جمله پتروشیمی، نفت و گاز بپردازیم.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: اگر ایران بتواند با رفع تحریم ها و افزایش تعاملات بین المللی در مدت سه سال برای جذب 500 میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی در توسعه صنایع گوناگون اقدام کند، رفته رفته می تواند عقب ماندگی خود در حوزه صنایع پیشرفته از کشورهای همسایه و سایر کشورهای منطقه خاورمیانه را جبران کند.

وی در ادامه تاکید کرد: مسئولان ما باید توجه داشته باشند که بهترین سرمایه ای که می توان از کشورهای خارجی جذب کرد، پول نیست، بلکه فناوری است، زیرا اگر ما به جذب سرمایه مستقیم از کشورهای خارجی بپردازیم، احتمال دارد بخش زیادی از این سرمایه بر اثر رانت و فساد از بین برود، اما اگر ما به جای جذب سرمایه مستقیم به واردات فناوری بپردازیم، در آن صورت ایران را دارای صنایع پیش‌رویی خواهیم کرد که تحت لیسانس ‌صنایع بزرگ جهانی می توانند درآمدزایی بالایی را برای کشور به همراه داشته باشند.

لزوم مطالعات سریع آمایش سرزمینی

آصفی با بیان این که شرط اصلی جذب سرمایه گذاری خارجی برای توسعه اقتصاد ایران، لغو تحریم ها و پیوستن به تجارت بین المللی است، عنوان کرد: مهمترین راهکار برای توسعه اقتصادی کشور جذب سرمایه گذاری و وارد کردن فناوری از کشورهای پیشرفته است. این اتفاق نیز جز با لغو تحریم ها و رسیدن به نوعی از توافق اقتصادی با کشورهای پیشرفته جهان که در آن منافع همه طرف ها تامین شده باشد، میسر نیست.

این پژوهشگر اقتصاد سیاسی ادامه داد: ما زمانی می توانیم از منابع خارجی برای توسعه اقتصادی استفاده کنیم که در ابتدا با انجام مطالعات سریع آمایش سرزمین، به شناخت مزیت های نسبی مناطق مختلف کشور بپردازیم و بعد نوعی برنامه توسعه اقتصادی میان مدت متوازن تعریف کنیم تا بتوانیم با استفاده از ظرفیت علمی موجود در ایران و بهره گیری از تجارب کشورهای توسعه یافته به پیشرفت اقتصادی و اجتماعی دست یابیم.

وی در پایان تصریح کرد: انجام چنین پیشرفت هایی تنها زمانی ممکن می شود که ما بتوانیم تعاملات اقتصادی و سیاسی کشور خودمان را با سایر کشورهای جهان گسترده کنیم و بدانیم اساسا هر کشوری می تواند در عرصه سیاسی دنیا به ایفای نقش مهمتری بپردازد که قدرت اقتصادی بالاتری داشته باشد.