نقشه عجیب افغانستان برای ایران

پس از آبگیری بند کمال‌خان، علی‌رغم وجود آب فراوان و انحراف میلیاردها مترمکعب سیلاب به سمت شوره‌زار گودزره، حقابه ایران توسط دولت طالبان تأمین نشد، که باعث خشک شدن ذخایر چاه نیمه‌ها در سیستان شد. در دوره دولت سیزدهم، رویکردی پوپولیستی نسبت به مناقشه آبی هیرمند اتخاذ شد و اولتیماتوم رئیس‌جمهور وقت به طالبان، که به سرعت توسط طرف افغان به سخره گرفته شد، به عنوان شاخص‌ترین اقدام دولت وقت مطرح شد. همچنین، برخی از مسئولان وزارت خارجه با انتشار اخبار نادرست مبنی بر اصلاح بند کمال‌خان و تسهیل حقابه هیرمند توسط طالبان، منافع ملی ایران را نادیده گرفتند.

پس از تجمع‌های مداوم مردم سیستان، وزیر نیرو دولت سیزدهم به کابل سفر کرد. در این سفر، وزیر آب و انرژی طالبان و دیگر مقامات افغانستان در مصاحبه‌ای رسمی بیان کردند که "به جمهوری اسلامی ایران اطمینان می‌دهیم که هیچ قطره‌ای آب به سمت گودزره نخواهد رفت، زیرا زمانی که آب به گودزره می‌رود، ما نیز نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم." اما پس از این سفر، شاهد انحراف سیلاب هیرمند به گودزره بودیم.

سید عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه، این هفته پس از دیدار با مقامات طالبان، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که "رویکرد طرف مقابل در قبال آب مثبت و سازنده بود و تأکید کردند که حقابه بر اساس معاهده داده خواهد شد. مقامات طالبان حتی گفته‌اند که اگر معاهده هم نبود، وظیفه شرعی و انسانی آنان بود که آب را به ایران برسانند." همچنین، مشاور وزیر خارجه ایران در مصاحبه‌ای گفته بود که "طالبان تمام امکانات فنی خود را بسیج کرده تا آب به سمت ایران هدایت شود و هدر نرود."

با این حال، بدعهدی‌ها و بهانه‌های مختلف از قبیل خشکسالی در طی سه سال گذشته، همواره تکرار شده است. علی‌رغم وجود مکانیزم‌های تعیین میزان بارندگی و وضعیت سال آبی در معاهده دلتا، مقامات افغان همواره با بازدیدهای طرف ایرانی مخالفت کرده و از همکاری در نصب ایستگاه‌های سنجش آب در مرز سیستان خودداری کرده‌اند، به جز در مرداد ماه ۱۴۰۲. این در حالی است که وعده‌های دیپلماتیک طالبان و اظهاراتی نظیر "وظیفه شرعی و انسانی" برای رساندن آب به ایران، جای تامل و بررسی دارد.

با توجه به رفتار طالبان در مورد آب هیرمند، مقامات وزارت امور خارجه ایران باید به این سؤال پاسخ دهند که چرا در حالی که سیلاب رودخانه هیرمند به سمت گودزره منحرف می‌شود، طالبان به وظایف شرعی و انسانی خود عمل نکرده‌اند؟ طالبان در بیش از سه سال حکومت خود بسیاری از اصول انسانی و اخلاقی را نقض کرده‌اند، و پذیرفتن اظهارات خوشبینانه مقامات ایرانی در این زمینه، بیش از حد خوش‌بینی به نظر می‌رسد.

آب در افغانستان به‌عنوان یک ابزار سیاسی، اقتصادی و چانه‌زنی به شمار می‌رود. بسیاری از تحلیلگران آبی افغانستان، از جمله فاروق اعظم، معتقدند که "آب یک نعمت بزرگ است که نیاز به مدیریت دارد و اگر قرار باشد از آن به‌عنوان سلاح استفاده شود، سلاحی بهتر از این وجود ندارد." بنابراین، نگرانی‌های ایران در قبال بحران آب و ناترازی انرژی، به ویژه در منطقه سیستان، امری طبیعی است.

در نهایت، رفتارهای هیدروپلیتیکی افغانستان و طراحی سازه‌های آبی مانند بند کمال‌خان که می‌تواند سیلاب‌ها را در دوره ترسالی مهار کند، نشان‌دهنده تلاش افغانستان برای فشار به همسایگان خود و گرفتن امتیازات سیاسی و اقتصادی است. این بحران‌ها نه تنها امنیت آبی و غذایی ایران، بلکه تشدید گرد و غبار و بحران‌های محیط‌زیستی در منطقه را نیز به همراه دارد. ایران با وجود دادن امتیازات مختلف به افغانستان، به دلیل نداشتن نگاه استراتژیک و عدم همکاری مؤثر در مذاکرات، نتوانسته است به نتایج مطلوب در مناقشات آبی با افغانستان دست یابد.