آینده نظام‏‏‌ بازنشستگی و تامین اجتماعی در ایران

مقاله فوق به یکی از چالش‌های بزرگ و رو به رشد نظام رفاهی و بازنشستگی در ایران می‌پردازد که نه‌تنها بر بودجه دولت فشار قابل‌توجهی وارد کرده، بلکه پایداری این سیستم‌ها را نیز به خطر انداخته است.

خلاصه مسائل و چالش‌ها:

1. افزایش هزینه‌ها و کسری صندوق‌ها :

   • بودجه اختصاصی دولت برای کسری صندوق‌های بازنشستگی به 453 هزار میلیارد تومان در سال 1403 رسیده است (16٪ از کل منابع عمومی کشور).
   • بسیاری از این صندوق‌ها، مانند تامین اجتماعی، برای پوشش تعهدات خود وارد دوره کسری نقدی شده‌اند.

2. کاهش نرخ زاد و ولد و سالمندی جمعیت :

   • نسبت پشتیبانی (بیمه‌پردازان به مستمری‌بگیران) کاهش یافته و باعث فشار بیشتر بر منابع شده است.
   • سیستم بازنشستگی مبتنی بر انتقالات بین‌نسلی (DB-PAYG) دیگر پاسخگوی شرایط جمعیتی کنونی نیست.

3. عدم تطابق با تغییرات بازار کار :

   • گسترش شغل‌های غیررسمی، خوداشتغالی، و مشاغل مبتنی بر پلتفرم، پوشش اجباری بیمه‌ای را دشوار کرده است.
   • ضریب نفوذ بیمه در میان مشاغل غیرمزدبگیر به شدت پایین است (46.6٪ در مقابل 80.1٪ برای مشاغل مزدبگیر).

4. مشکلات مدیریتی و حکمرانی :

   • تصمیمات مدیران صندوق‌ها، تحت تأثیر کژمنشی و وابستگی به حمایت دولت، باعث افزایش کسری‌ها شده است.
   • دولت به‌عنوان ضمانت‌کننده نهایی تعهدات بازنشستگی، بار مالی بیشتری را بر عهده گرفته است.

5. عدم کارآمدی سرمایه‌گذاری‌ها :

   • اندوخته‌های پایین و ضعف در مدیریت دارایی‌ها، سهم درآمدهای سرمایه‌گذاری را در تامین منابع ناچیز کرده است (3-6٪ منابع صندوق تامین اجتماعی).

راهکارهای پیشنهادی:

1. اصلاحات پارامتری :

   • تغییر سن بازنشستگی، افزایش نرخ بیمه، و کاهش مزایای غیرضروری. اما این اقدامات تنها اثرات کوتاه‌مدت دارند.

2. اصلاحات مدیریتی و حکمرانی :

   • بهبود شفافیت و نظارت بر صندوق‌ها.
   • بازنگری در ساختار مدیریتی برای جلوگیری از تصمیمات مخاطره‌آمیز.

3. اصلاحات ساختاری (سیستمی) :

   • گذار از نظام سنتی DB-PAYG به سیستم‌های مدرن‌تر (مانند DC-FF) با تمرکز بر اندوخته‌گذاری و کاهش وابستگی به نسل‌های آینده.
   • اما اجرای این سیستم‌ها نیازمند ثبات اقتصاد کلان، عمق کافی بازار سرمایه، و زمان کافی برای انباشت اندوخته‌ها است.

چالش‌های اصلاح ساختاری:

بی‌ثباتی اقتصاد کلان : تورم و نوسانات ارزی ارزش اندوخته‌ها را تهدید می‌کند.

کم‌عمقی بازار سرمایه : عدم توانایی بازار در جذب حجم انباشت‌شده اندوخته‌ها.

هزینه بالای گذار : تغییر سیستم باعث ایجاد هزینه‌های گذار سنگین برای بودجه دولت می‌شود.

نتیجه‌گیری:

تداوم وضع موجود و اصلاحات جزئی نمی‌تواند مشکلات بنیادین نظام بازنشستگی ایران را حل کند. تغییرات ساختاری اجتناب‌ناپذیر است، اما نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، ثبات اقتصادی، و حمایت همه‌جانبه از سوی دولت و مردم است. این مسیر اصلاحی می‌تواند نه‌تنها پایداری نظام بازنشستگی، بلکه عدالت بین‌نسلی را نیز تضمین کند.